Ilustración de Rosalía Díaz

Afirmar, así polas boas, que a sociedade española de 1968 era unha sociedade compacta, sería, sen dúbida, unha soberbia necidade. Acode á miña cabeza o que dicía Popper, que, francamente, agora mesmo xa non sei se era dos bos ou dos malos, sobre a sociedade aberta, a saber, aquela que estimula a crítica e permite que os gobernantes sexan substituídos sen violencia.

Compacta non sería, sería porosa ou permeable quizais, pero, desde logo, as institucións non parece que estivesen moito polo labor de estimular a crítica, nin creo que se contemplase sequera de lonxe a posibilidade de substituír gobernantes con ou sen violencia.

O que foi a Ditadura só o poden explicar quen a padeceron. Quero dicir ou ben quen foron vítimas violentas -cruentas ou non, que o réxime coñecía moitas formas de vitimizar con violencia–, ou ben quen a sufriron en silencio autoimposto, pero con plena conciencia dela. Testemuños daqueles tempos da España unha, grande e libre hainos por centos. Cándido, pseudónimo volteriano de Carlos Luís Álvarez, xornalista ilustre que perpetrou unha das fraudes máis escleróticas daquela manda de bestas envoltas na bandeira rojigualda e abrazados á cruz de Cristo, do que penso dar cumprida conta nesta web, deixou un moi explícito.

[A súa felonía -á que, repito, penso dedicar un espazo monográfico, porque me parece dunha relevancia excepcional nestes tempos que corremos-, consistiu en escribir para outro, por encargo dun alto cargo do goberno franquista da época, un libro no que se contaban as biografías de vinte mártires da igrexa durante a guerra civil. O libro titúlase Mártires de la Iglesia. Testigos de su fe. Cándido escribiuno nun mes, o prazo que lle deron, a cambio de 25.000 pesetas para que o asinase frai Justo Pérez de Urbel, naquel momento abade do mosteiro beneditino do Valle de los Caídos e catedrático de Historia nalgunha das universidades de Madrid. Cándido aburado polo cortísimo prazo -o libro consta de 370 páxinas-, fusilou corenta páxinas do libro Checas de Madrid, de Tomas Borrás e o resto inventouno. Frai Justo empetou 40.000 pelas, -creo que chegaron a ser 200.000-, asinou o libro, deuno á imprenta e publicouno coa súa firma sen comprobar absolutamente nada.

Ata de negro tocoulle facer nos seus comezos profesionais. Mestre da ironía, con gran sentido do humor, varias veces escoitei dos seus beizos como, en 1956, por 25.000 pesetas, escribiu en 370 páxinas 20 biografías de supostos mártires da Guerra Civil mortos pola fe. O libro, asinado polo abade Justo Pérez de Urbel, do Valle de los Caídos, leva por título Los mártires de la Iglesia e ata ‘ L’ Osservatore Romano’ fixo grandes eloxios del. Como lle faltaba información, inventou uns cantos mártires plaxiando, sobre todo, ‘Checas de Madrid’, de Tomás Borrás.

Nunca o contaba como un mérito. “A miseria foi moral, social, de toda orde”, repetía ao falar daqueles anos. “Os 25 ou 30 anos seguintes á Guerra Civil foron dramaticamente empobrecedores. Varias xeracións non tivemos mestres. A liberdade foi case unha cousa artificial”.

Nos últimos anos do franquismo e durante a Transición converteuse nun dos xornalistas que máis impulsaron a democracia. Á parte das súas crónicas, reportaxes, entrevistas, críticas e columnas, deixounos en forma de libro ‘Las ciento y una horas de Cándido’, ‘La rueda’, ‘Miseria y explendor de la India’, ‘Penúltima hora’, ‘Azorín ante el cine’, ‘Caperucita y los lobos’, ‘Pecado escarlata’ (no que conta, en forma de novela, ben divertida, por certo, a fraude perpetrada cos mártires), ‘Un periodista en la dictadura’, ‘La sangre de la rosa’, ‘De ayer a hoy’ e o xa citado, a súa biografía, ‘Memorias prohibidas’. (Do Obituario que lle dedica Felipe Sahagún).]

(Interésame, de forma moi particular, deixar ben claro que nesa manda de bestas aldraxadoras da cruz e da bandeira, non inclúo a Carlos Luís Álvarez, Cándido. Falarei por extenso deste home do que, insisto, teño moi boa opinión).

Un tempo de miseria moral, social, de toda orde. Os 25 ou 30 anos seguintes á Guerra Civil foron dramaticamente empobrecedores. Así de breve e rotundo foi o seu testemuño.

Logo está aquel concepto -ou aquela realidade– terrible do exilio interior. Ser discrepante sen poder discrepar. Ser intelectual activo censurando os teus pensamentos. Ser un xudeu condenado a exercer de filisteo. Ou condenarte ao silencio. Ou pasarte ao outro lado. Ou simplemente, verte relegado ao ostracismo e a represión. Miseria moral, social, de toda orde.

E despois estabamos os que non nos decatabamos de nada. Púlpitos e tribunas entregados sen reservas a adoutrinar a roda das xeracións. Os 25 ou 30 anos seguintes á Guerra Civil foron dramaticamente empobrecedores. Iso colócanos, no peor dos casos, en 1969, no mellor en 1964.

No 62, se non me equivoco, Fraga substituíu a Arias Salgado á fronte do Ministerio de Información e Turismo. Arias Salgado militaba, á parte de na Falanxe, no catolicismo máis integrista. Desde os seus cargos no goberno, incluído o de ministro, non só procurou controlar con man férrea todo o que tivese que ver coa propaganda e a información, supoño que con criterios goebellianos, pois é ben coñecida a súa  diáfana tendencia filonazi, a través dun control e unha censura milimétricos, senón que, incluso, asumía, de forma persoal e explícita, a súa misión profética de católico ultramontano encamiñada á salvación de cantas máis almas de españois, mellor. Calquera que vivise os tempos que eu vivín, oiría algunha vez que a ocasión de pecar pode ser de dúas clases: ocasión próxima e ocasión remota. Ambas debían ser evitadas e andar flirteando con elas era motivo máis que suficiente de reproche. Supoño que non fará falta matizar. O ministro Arias Salgado coidábase, como imperativo persoal, de evitar aos españois incluso a ocasión remota de pecar impedíndolles asomarse a calquera dos múltiples medios que cabían no seu campo de control. Oh, bendita España menéndezpelayana canto foi salutífera, como pode apreciarse hoxe mesmo, sen ir máis lonxe, para unha sociedade fratricida e sanguinaria de forma perversa e contumaz desde as súas máis remotas orixes!

Fraga, como todo o mundo sabe, mostrouse sempre moi orgulloso da súa Lei de Presa do 66. Entre outros grandes avances, suprimiu a censura previa. Non cabe dúbida de que menos dá unha pedra. Vexamos o que di o artigo dedicado á liberdade de expresión. Ou é que alguén pensaba que durante a civilizada barbarie do franquismo ía ignorarse un dereito tan fundamental, de semellante envergadura?

Ley 14/1966, de 18 de marzo, de prensa e imprenta

En 1962, Manuel Fraga Iribarne substitúe a Gabriel Arias-Salgado como ministro de Información e Turismo iniciando un tímido proceso de liberalización e de redución de consignas que culminaría coa Lei de prensa e imprenta do 66, complementada polo Estatuto da Publicidade do 11 de xuño de 1964, o Estatuto de Publicacións Infantís e Xuvenís do 19 de xaneiro de 1967 e o Estatuto da Profesión Xornalística, entre outros textos normativos.

O artigo segundo establecía como causas para limitar a liberdade de expresión: 1 A liberdade de expresión e o dereito á difusión de información, recoñecidas no artigo primeiro, non terán máis limitacións que as impostas polas leis. Son limitacións: o respecto á verdade e á moral; o acatamento á Lei de Principios do Movemento Nacional e demais Leis Fundamentais; as esixencias da defensa Nacional, da seguridade do Estado e do mantemento da orde pública interior e a paz exterior; o debido respecto ás institucións e ás persoas na crítica da acción política e administrativa; a independencia dos Tribunais e a salvagarda da intimidade e da honra persoal e familiar.

Os principais cambios desta lei con respecto á anterior pódense resumir en:

• A empresa xornalística pasa do dominio do interese nacional ao dominio da iniciativa privada.

• Anúlanse consignas e a censura previa como procedemento normal, reservadas a partir de agora soamente a casos de emerxencia nacional ou guerra.

• Impón o depósito previo de publicacións.

• Establece o concepto de información de interese xeral pola cal o goberno podía obrigar a calquera publicación para inserir gratuitamente notas provenientes da Dirección Xeral de Prensa.

• Contempla o secuestro administrativo de publicacións.

• Prevé sancións para quen escriba ou publique o que se considere contrario aos Principios Fundamentais do Movemento e o ordenamento xurídico xeneral do franquismo.

• Permite aos/as xornalistas recorrer as posibles sancións administrativas a través do contencioso-administrativo.

O que pretendía esta lei era crear un marco xurídico intermedio entre a restritiva lei de Ramón Serrano Suñer e as liberdades dos países democráticos da rexión. Aínda que non foi unha panacea, si permitiu unha maior liberdade de movemento de ideas da que algúns medios valéronse para mostrar unha actitude abertamente máis crítica co réxime. (Si, si, está tomado da Wikipedia, que un, dadas as circunstancias, válese do que ten máis a man).

Exímenos de culpa ou responsabilidade toda esta enorme andrómena de adoutrinamento e lavado de cerebro colectivo a quen, nacidos xa en plena ditaduda -1948, no meu caso– chegamos ata unha idade adulta sen conciencia de que viviamos nun réxime ditatorial? Resulta difícil de entender? A ver se logro explicalo. Non é que militases, non eras militante en ningunha organización ou estrutura creada pola Ditadura para xerar e manter adeptos fieis a ela. Non. Non se trataba diso. Simplemente vivías na orde imposta por ela sen cuestionar nada. Aceptando de forma xenérica todo, incluído o torpe maniqueísmo establecido desde o inicio da barbarie. E podías chegar, si, iso si, a compadecer ou reprobar a quen se atrevese a criticar esa orde, e xa non digamos descualificalo ou desprestixialo. Volvemos a Popper e a que as institucións estimulen a crítica.

Pero crítica había. E cuestionamento tamén. E disidencia. E oposición en diversas formas e manifestacións ao que puidésemos denominar a orde establecida. E loita clandestina, coas armas posibles de información, de formación e sabotaxe contra o Réxime. Enténdase ben, non me estou referindo ás tensións habidas e resoltas de moi diversas e escuras maneiras entre as organizacións ou faccións que apoiaron o golpe de 1936, gañaron a guerra e diluíronse, con gusto ou con desgusto, no Glorioso Movemento Nacional durante os 40 anos da ditadura. Nin tampouco á loita armada dos distintos grupos terroristas que se deron durante o franquismo e, por desgraza para todos, despois del. Tampouco á loita clandestina organizada, sobre todo, por ou en torno ao Partido Comunista. Falo, de xeito sinxelo, da sociedade civil, da xente, ao que, en certo momento, comezou a chamarse maioría silenciosa, aínda que poida que nin sequera sexa iso do que estou a falar. A xente, si, talvez puidésemos quedarnos con esa palabra. A xente que se limitaba a vivir ou sobrevivir nun país que, durante eses 25 ou 30 anos de dramático empobrecemento de todo tipo do que nos fala Cándido, estivo organizado como unha mestura inaudita de cuartel e convento.

Non era, en absoluto, unha sociedade compacta nin moitísimo menos a sociedade española de 1968. Non. Pero as ditaduras corrómpenno todo, esborránchanno todo, pervértenno todo. Miseria moral, social, de toda orde asolagaba España en palabras de Cándido.

A Iglesia, pese ao nacional-catolicismo que concertara cos perpetradores da desmoralización de todo un pobo, distaba moito tamén de ser unha organización compacta. Por suposto que distaba moito, tamén, de ser unha organización aberta e moito menos democrática. Aínda se sostén hoxe que a Igrexa non é nin será nunca unha democracia, que ese concepto non vai con ela. Un breve repaso á historia do asociacionismo católico para fortificarse fronte ás diversas ondas anticlericais do século XIX pode encaixar ben aquí. Non me estou referindo aos amaños da diplomacia vaticana. Refírome aos movementos que, impulsados desde diversos ángulos e como reacción a moi distintos estímulos, organizaron agrupacións de base, de laicos, case sempre orientadas á mocidade e que poida que chegasen a culminar na chamada teoloxía da liberación, que cobra carta de natureza, precisamente, en 1968 –está visto que este ano foi o cómputo de todas as esperanzas e de todos os desenganos; tamén entre xaneiro e agosto do 68 tivo lugar a Primavera de Praga, á que, por certo dediquei varios dos meus programas de Radio Popular-, e en cristiáns polo socialismo. O Vaticano II, por outra banda, abrira o diálogo entre marxismo e cristianismo, aínda que haxa quen sosteña que ese diálogo xa se deu e en profundidade nos tempos da Resistencia Francesa. E estaba o movemento dos curas obreiros e desde latinoamérica, aparte a teoloxía da liberación, chegáranos xa a controvertida figura de Camilo Torres, o cura guerrilleiro.

Outra cousa é cal ou como fose o meu pensamento. Contar o que un fixo ou viviu pode entrañar maior ou menor dificultade. Facelo para mortificarse desde a mala conciencia ou o sentimento de culpa ou para xustificarse desde uns ou outros condicionamentos das túas condutas… ben, alá cada cal. Eu non pretendo nin unha cousa nin a outra. Limítome a verter os meus recordos. Ben sei que hai moitas maneiras de lembrar. Podes limitarte a contar o que ocorreu sen engadir xuízo, sen realizar ningunha reflexión; podes, tamén, contar o que pasou, sen omitir nin o como nin o porqué. É dicir, contextualizarte a ti mesmo. Hai moito tempo que barallo a idea de contar a miña vida de forma novelada. Escribir unha novela protagonizada por min, pero desvirtuando ou desfigurando datos e detalles para que tanto eu como os meus próximos quedásemos desfigurados nun grao suficiente como para poder soster que, aínda que houbese inspiración autobiográfica, a realidade da novela non era máis que ficción. A miña intención, agora que isto vai crecendo, é envorcar aquí os recordos que consigo rescatar sen ocultarme detrás de ningún artificio literario. Pero non penso omitir as reflexións que os meus propios recordos me susciten. Creo que teño dereito a contextualizarme. E non para desculpar ou xustificar ningún erro nin ningunha maldade nos que puidese ter incorrido, senón para dar un testemuño útil dun determinando momento. Cal sexa o valor ou a importancia dese testemuño, é cousa na que xa non penso determe. Sei moi ben que hai asuntos que, con toda probabilidade, non poderei tocar. Dos trece irmáns que somos, dez continuamos vivos agora mesmo. E aínda que eu falo dos meus recordos e non dos seus, inevitablemente quedarían implicados ao falar de cuestións familiares. Cónstame que, unhas veces por motivos de idade –tempos distintos, circunstancias distintas-, outras por razóns de pura memoria e outras por causas máis difusas, menos obxectivables, tanto os meus recordos como a interpretación que fago deles, son discrepantes e as miñas formulacións poderían crear tensións, disensións ou desgustos. Por exemplo, eu acepto cos ollos pechados a miseria moral, social, de toda orde que encouzaba o tecido social durante a Ditadura. Non a poño en dúbida. Moi ao contrario, canto mais profundizo nela máis miseria atopo. En que forma afectou esa miseria á miña familia, aos meus pais, aos meus irmáns e a min? O meu irmán maior lévame a min seis anos e eu sácolle á máis pequena once. Entre o maior de nós e a menor van 26 anos. Unha xeración. Ortega creo que lle daba quince anos á rolda das xeracións. Outros falan de vinte e cinco. Podo asegurar que se algo non é compacto, de ningún xeito, é a miña familia.

Outra cousa é, repito, cal e como fose o meu pensamento naqueles remotos principios de 1968. Vaiamos a iso.