Ilustración de Rosalía Díaz.
Libre da mili, cunha fe ferida de morte, que ía ter unha moi longa agonía, e cun programa de radio para min só, dispúxenme a cumprir o soño que o meu pai soñara para min.
Pero isto foi en setembro. Eu regresei en febreiro. Eramos dous os que, co fin de tomar distancia do noso problema e poder decidir nun medio neutral, foramos autorizados a pasar unha tempada nas nosas casas, coas nosas familias. Foi a única opción que se nos deu, despois dunha longa disputa. O proceso, aínda que considero que, en realidade, foi moi complexo, é fácil de resumir. Con dezasete anos ingresei nun convento de frades misioneiros. O primeiro ano consistiu no noviciado, é dicir, un período de formación específica para acceder á vida relixiosa, que culminou coa profesión dos votos temporais, por tres anos, de pobreza, castidade e obediencia. Pasados uns meses, trasladados xa todos a San Cugat do Vallés para realizar os estudos eclesiásticos na Facultade San Francisco de Borja que os xesuítas tiñan alí, os cimentos da miña vocación foron atacados por unha seria acometida de aluminose. Todo o que sostivera ata entón a miña dubidosa vocación, cambaleou. Eu decidín abandonar, pero os meus superiores trataron de reterme por todos os medios. Finalmente, despois de tentar poñer a proba a miña vocación en África ou nalgunha outra comunidade dedicado a actividades pastorais ou de apostolado que me foron negadas, conveuse entre todas as partes que me iría a pasar un tempo na miña casa para reflexionar e tomar as medidas ás que as miñas reflexións me levasen Por suposto, o último que eu quería era regresar á miña casa para liquidar o conflito vital en que me achaba, pero, coaccionado a non abandonar, era a única opción que se me brindou.
Este ben podería ser un resumo suficiente. Con todo, os meus recordos lévanme a máis amplas explicacións. Como queira que tales extensións poden ser prescindibles, e para que aquel lector que así o desexe ou considere que pode eludilas, cambiarei o tipo de letra. Quen queira lelas que as lea e quen non que busque o tipo letra habitual e continúe por aí.
Con quince ou dezaseis anos, nun deses momentos de exaltación vocacional que me acometían periódicamente, tomei a decisión de ingresar naquela organización, os Padres do Espírito Santo, coa que tomara contacto dous ou tres anos antes. Lembraba a dirección á que me encamiñaran se aceptase entón. Padres do Espírito Santo, Tortoreos, As Neves (entón era Las Nieves), Pontevedra. Escribín unha carta expresando a miña intención de facerme un deles. Ao pouco tempo contestoume alguén que me redirixía a outra dirección, en Madrid, ( c/Olivos, 12), e desde alí púxose en contacto comigo o P. Santos, un daqueles dous misioneiros que proxectaran un documental no salón de actos do instituto. O barbado e enérxico, non. Ese estaba xa destinado en África. O outro, o máis suave, silencioso e amaneirado. Esta relación previa ao meu ingreso no convento, durou, máis ou menos, un ano . Durante ese tempo, o meu entusiasmo inflábase e desinflábase como vén sendo propio dun temperamento ciclotímico ou máis visceral que racional. Non é bo que sexan as emocións as que gobernen a toma de decisións. O P. Santos e eu mantivemos unha fluída relación epistolar. As miñas cartas eran o reflexo da cima ou a sima na que se achase o meu entusiasmo, e as súas ían sorteando os escollos que eu aducía con argumentos que apelaban á entrega, á xenerosidade, ao sacrificio, á inmolación. Non as conservo, por suposto, nin as súas nin as miñas. Nunca tiven un concepto tan elevado de min mesmo ou unha visión histórica da miña vida, como para gardar as cartas que me enviaban nin moito menos facer copia das que enviaba eu. A recente lectura das memorias de Vera Britain, Testamento de Juventud, sorprendeume vivamente por isto. Vera Britain, ademais de reproducir abundantes fragmentos dos seus diarios, reproduce nas súas memorias longos parágrafos da correspondencia mantida co seu irmán, co seu prometido, con algúns amigos e amigas. Parágrafos que tanto pertencen ás cartas enviadas por ela, o que quere dicir que gardou copia de todas as que enviou, como das que ela recibía. A min xamais se me ocorreu facer copia das cartas que escribín. Nin sequera agora que resultaría tan doado facelo, conservo os emails que intercambio cando vén ao caso. Hai dous detalles que si conservo na miña memoria de todo aquel ir e vir de dúbidas e contradúbidas. Nunha das miñas cartas expuxen sen reviravoltas a miña intención de non facerme relixioso, nin sacerdote nin, por tanto, misioneiro. Pero expoñía o meu desexo de colaborar coas misións, indo prestar servizos a algún sitio durante dous ou tre anos. Era esta unha opción que empezaba a tomar corpo nunha España na que a cooperación cos pobos deprimidos e explotados ía pouco máis alá da cuestación anual do Domund. O P. Santos contestoume empolicándose ao punto máis alto da transcendencia. Situoume ante a miña propia morte -cando morras e te metan nunha caixa de madeira, dicíame- e ante o valor do que eu tivese feito durante o tempo da miña vida.
Daquela entrou en escena un personaxe absolutamente decisivo nesta historia. Nomeareino polas súas iniciais, JRP, aínda que podería facelo polo seu nome completo e non omitir ningún tipo de detalle que o identifique. Non deixa a ninguén detrás de si. Era fillo único, a penas se tiña familia, á parte dos seus pais, e, ao facerse sacerdote, supoño que tampouco deixaría descendencia. Cando o coñecín era un seminarista, filósofo aínda, pode que teólogo xa, apaixonado e posuído por un ardente fervor. Non levitaba porque supoño que a súa evidente obesidade resultaría abondo pesada mesmo para os furores místicos, pero vivía a súa vocación e, primeiro, a súa conversión, con arroubos e raptos propios da mística máis acrisolada. Falaba de Deus, ao que sempre chamaba El Señor, con tal apaixonamento que as palabras se lle atropelaban, ata o punto que formaban un auténtico atasco na súa lingua excedida, os seus dentes interpostos e os seus beizos desconcertados. Se o vías vir, facíaste cara a un lado para que non che enchese a cara de gargallos, se non, pois a esperar a que se lle desfixese o nó no aparello fonador e o discurso fluíse de novo. Pero non todo era elevado nas súas manifestacións. Ás veces utilizaba frases pedestres: El Señor é fenomenal, xa verás. Eu coñecera outro rapaz, algo maior ca min, que tamén andaba en transo de facerse misioneiro. A este, do que non podo dar nin nome nin iniciais porque a miña memoria borrounos, aínda que si podería describilo con todo luxo de detalles, o captaran os cambonianos, do P. Comboni, un italiano que fundara outra congregación dedicada ás misións africanas tamén. El presentoume a JRP.
A verdade é que a min custábame bastante aceptar a amizade deste mozo. Non fai falta dicir -estamos a falar de 1964/65- que a cultura dominante, en Lugo como en calquera outra parte de España, era inescusablemente machista, o mesmo que inescusablemente feminista. A ver se me explico. Un home era un home, é dicir, un macho e todos os posibles puntos intermedios entre unha muller e un macho, mariconadas. Non cabían medias tintas. E unha muller era unha muller. Tampouco cabían tramos intermedios. Non me perdades de vista que todo iso que eu chamo tramos intermedios estaba considerado como unha enfermidade e para curala moitos e moitas foron sometidos a brutais tratamentos, electroshock incluído, por psiquiatras desalmados. (Lembrade ao ilustre doutor Vallejo-Näjera e as súas pescudas do gen rojo) E aquel raparigo resultábame demasiado meloso, demasiado lánguido, demasiado delicado. Tiña unha maneira de deixar caer a man, coma se lle colgase, inerte, que a min producíame ruborizo. Pero os dous estabamos dispostos a consagrar as nosas vidas a Deus, que como dicía JRP cando o seu furor místico decaía un pouco, era un Señor fenomenal. E iso, quéirase ou non, sempre achega. Pois o lánguido este do carallo e JRP tprepararon unha trampa para min. O lánguido díxome un día: Acompáñame ao seminario. Quero presentarche alguén. Xa verás, é un mozo fenomenal. Vaia, como El Señor. Acudimos ao seminario en hora de visita e fixemos as presentacións. JRP celebrou con esaxerados espaventos e simulacións de sorpresa a miña condición de postulante a relixioso misioneiro. Todo era un conto. Puxéranse de acordo os dous para reconducir a miña errática situación. Algo que consideraban imprescindible era apartarme do cura co que eu me confesaba e aconsellaba. Chamábase tamén don Ángel, como o que logo había de acompañar o final da miña aventura mística, e non vía nada clara a miña vocación. Tiña dúas obxeccións. Dubidaba da firmeza da miña vocación ao celibato, ao voto de castidade e, sobre todo, de que a miña vocación, con castidade ou sen ela, fose auténtica. Eu era moi mal estudante. Funno toda a miña vida, pero diso xa haberá tempo de falar. Os feitos que estou a narrar ocorreron mentres cursaba quinto e sexto do que entón se chamaba Bacharelato Superior. Sexto tiven que cursalo por libre. Quedáranme dúas materias de quinto e non me admitiron no instituto. E eu non daba un pau á auga. Por libre ademais, sen ninguén que me controlase. O meu pai, saturado de traballo na súa Academia e de preocupacións na súa vida cotián de pater familias supernumerario, facía o que podía, pero eu me valía de mil artimañas para escapar ao seu control. O resultado foi desastroso. Na convocatoria de xuño suspendín seis. Non recordo se o curso completo eran oito ou nove materias. E tampouco aprobei as dúas que levaba colgando do curso anterior. O meu pai díxome que se non aprobaba todo en setembro, que non habería convento. E don Ángel díxome o mesmo: Se de verdade tes vocación, se é certo que queres facerte relixioso, sacerdote e misioneiro, demóstrao. Estuda e aproba todo en setembro. Don Ángel era, pois, un obstáculo entre a miña vocación e eu. O lánguido sabíao. Levoume ata JRP para que removese o obstáculo e salvase a miña vocación. E conseguiuno, o condenado. Conseguiu apartarme do meu director espiritual e entregoume ao asesoramento doutro dos do seminario, un tal don Guillermo, que hai relativamente pouco morreu con máis de noventa anos, porque entre a clerecía a lonxevidade é cousa bastante corrente, xa vedes, ao mellor por aí fun meter a pata, quen sabe, e ao seu propio, pois JRP estaba convencido da súa intermediación providencial. Debía ter comunicación directa co seu Señor fenomenal. Está claro que eu debía de ser un mozo bastante maleable.
Por fin, con dezasete anos e en contra da opinión do meu primeiro director espiritual, desvirtuada pola sediciosa intervención duns axentes que imos cualificar de coadxuvantes necesarios cos divinos designios, e salvada por puro sentimentalismo a oposición do meu pai, ingresei nun convento no que permanecín uns trinta meses; redondeemos a dous anos e medio. O primeiro ano era o noviciado. Transcorreu nun estado de absoluta felicidade. Si, quizais poida afirmalo así. Aínda que non faltaron dúbidas nin momentos de baixón. Pero foi, talvez, a pesar de todos os matices que cabería poñer a semellante afirmación, a única etapa da miña vida na que o que eu quería ser e o que era coincidían ao cento por cento. Este estado de bonanza espiritual ou vital prolongouse aínda durante medio ano máis. A partir deste intre, non só eu, senón varios dos meus compañeiros comezamos a padecer unha dobre controversia. Por unha banda, as dúbidas, cada vez máis severas, sobre a nosa vocación. Non é que nos fixésemos confidencias uns a outros, non. Foi o ambiente que se creou na comunidade o que puxo de manifesto que varios dos que a compoñiamos estabamos a experimentar graves desafeccións. Por outro, as contradicións, o que nós considerábamos afastamento dos principios que emanaban do evanxeo, o estraño concepto que se nos imbuía dos favores que a divina providencia dispensaba para nós e a falta de atención que prestaba a tantos outros que o necesitaban sen dúbida moito máis, algúns moi preto de nós. Aceptadas as contas, intentei pastorear a miña dobre loita interior, unha íntima, outra estrutural, durante case un ano máis. Un día, despois dunha longa e profunda reflexión, presenteime ao superior, o padre David, chamábase, e díxenlle que quería deixalo, que me ía. O padre David, home de aspecto atrabiliario, pouco favorecido no seu aspecto físico pola Natureza e dunha evidente falta de capacidade para impoñer disciplinas, recibiu o meu propósito coma se lle dese unha mazada, pareceu que se lle desfacían as cadernas, quedou pampo, aparvado e tardou un bo intre en reaccionar. Eu sabía que os meus superiores formaran unha elevada opinión sobre min, que depositaran grandes esperanzas en min. É este un problema que me acompañou toda a miña vida. Eu nunca impostei nada, nin simulei nada, nin xamais tratei de pasar polo que non era. Pero non puiden evitar que, en demasiadas ocasións, os outros ou o outro, vise en min máis do que había, esperase de min máis do que podía dar. O padre David quedou profundamente decepcionado, certo, pero contaba cunha arma da que xa falamos: o plan de Deus. Rebateu o meu propósito poñendo diante de min o plan de Deus. Pénsao, non te precipites, pediume. Pode ser unha tentación.
Creo que é necesario que se teña en conta unha cousa: a miña boa fe. Fose cal fose a, máis que probable inconveniente, docilidade do meu temperamento, eu estaba alí de boa fe. Recibira un severo adestramento para aceptar planos divinos sobre a miña humilde persoa durante o ano enteiro que durou o noviciado e seguía recibíndoo cada día que pasaba sometido á disciplina do convento. Non me custaba nada admitir que Deus puidese ter un plan específico para min, que eu fose un dos chamados, un dos elixidos. Ía dar as costas a Deus, ese Señor fenomenal que depositara a súa divina ollada na miña humilde persoa? Así, sen atender as advertencias do meu superior, sobre a perversa acción do Maligno, que viña desviarme do camiño que Deus trazara para min?
Acollinme ao dereito que tiña a un retiro extraordinario e fun pasar tres días á casa de exercicios que os xesuítas tiñan en Sarria. O padre Serra e eu pasamos longos espazos de tempo debatendo a idoneidade ou non da miña vocación. E chegamos á conclusión de que nada impedía que eu continuase tentando ser frade, sacerdote e misioneiro. O padre Serra pasou a ser o meu asesor, o meu director espiritual. Viámonos unha vez á semana. O problema ficou estancado durante un tempo. Nin avanzaba nin retrocedía. Idóneo ou non, as miñas loitas interiores permanecían intactas. De súpeto, o padre David, con quen, como é natural, compartía tamén as miñas controversias, tivo unha idea xenial. Madoume ao psiquiatra. Eu non vía ningunha necesidade de acudir ao psiquiatra para dilucidar cuestións relativas á miña vocación, pero, disposto a non contrariar o plano de Deus, aceptei. E acudín á consulta do doutor Puncernau. A min ninguén me quita da cabeza que o padre David mandoume ao psiquiatra, porque sabía que o doutor Puncernau era un home ultracatólico e creu que non lles cobraría a uns pobres frades. Pero a broma saíulle en catro mil pelas das de entón. Recordo que chegou escaldado, facendo fú como o gato, escandalizado case: Fun pagar ao teu psiquiatra e cobroume catro mil pesetas. Catro mil pesetas. O doutor Puncernau andaba metido no asunto das supostas aparicións marianas de Garabandal, en Cantabria. El examinara ás nenas que dicían ver á Virxe e elaborara un informe sobre o caso. Deume un folleto escrito por el. Creo que podo asegurar sen incorrer en falsidade que o doutor Puncernau cría na veracidade das aparicións de Garabandal. El e eu pasamos unhas cantas sesións debatendo tamén sobre a miña idoneidade para ser ou non ser frade, sacerdote e misioneiro. Para iso, someteume a unha serie de test, que a min divertíronme moito, porque os estudaba aquel mesmo curso nunha materia que nos puxeron os xesuítas, Psicoloxía Experimental. O test das manchas, o test das escenas borrosas, o test das frases inacabadas… Eu non lle dixen, nin se me ocorreu por un momento dicirllo, a aquel psiquiatra ultracatólico que tiña que decidir sobre a miña idoneidade ou non para ser ou non ser fiel ao plano que Deus tiña sobre min, que aqueles test sabíaos de memoria e que o valor das miñas respostas estaba, xa que logo, viciado. A conclusión foi, á parte das catro mil pesetas, que nada impedía que eu fose frade, sacerdote e misioneiro sempre que fose iso o que eu quería ser, claro. E entón xa si que dixen isto acabou. Pero o padre David non quería deixarme ir. Insistía en que o seguise pensando. Quedaba unha opción: poñer a proba a miña vocación in situ. Que me trasladasen a unha misión en África e poñer a proba naquel crisol a miña discutida idoneidade. A miña proposta foi desestimada. Xa se probara con outros antes que comigo e os resultados non foran nada bos. Solicitei o meu traslado á casa que a congregación tiña en Madrid para dedicarme a labores de apostolado, propaganda e, mesmo, cheguei a propoñer que me permitisen cursar os estudos de xornalismo na escola oficial. Pero os frades de Madrid tampouco querían rapazolos desequilibrados que fosen alterar a convivencia dos veteranos. Por tanto, a única maneira de tomar distancia e decidir sen a presión do medio, era ir pasar unha tempada en casa. E a casa fun.
Paredes de Nava.
O meu regreso fíxeno en dúas etapas: Barcelona-Paredes de Nava, Paredes de Nava-Lugo. Isto debeuse a que fomos dous os que tomamos a mesma decisión e plantexámonos facer a viaxe xuntos. O outro se chamaba Melchor Asenjo e era de Paredes de Nava. Invitoume a pasar uns días na súa casa, coa súa familia. E a min non me pareceu mal. Eu decidira non avisar aos meus do meu regreso. Quería darlles unha sorpresa. Daquela o tren aínda era un medio multitudinario. E as viaxes, eternas. Da viaxe pouco podo dicir. Só dúas anécdotas lembro con nitidez. Facía xa algún tempo que se suprimira a terceira clase. Eran vagóns sen compartimentos, con bancos corridos de madeira. A segunda e a primeira clases, nas que si había compartimentos, debía diferenciarse na calidade dos asentos e a nobreza dos materiais. Non se como era o Talgo, o tren máis luxoso e veloz ata que chegou a alta velocidade, pero o único tren que lembro sen compartimentos era o chamado Ferrobús. Uns trens verdes por dentro e por fóra, con asentos corridos, tapizados en algún material simil pel e que facían parada en todas as estacións e apeadeiros da liña. (Recordo saír de Vigo ás 15,15 e chegar a Lugo ás 23,30). Nós viaxabamos investidos de todos os nosos atributos frailunos. Eu fixérame un clergyman, pero creo lembrar que por deferencia a Asenjo que non o tiña, viaxei co hábito. Houbo un momento no que no noso compartimento só iamos nós dous e unha muller nova coa súa filla de dous ou tres anos. Desde o compartimento inmediato ao noso chegábanme as voces das persoas que viaxaban nel. Eran galegos. Non puiden conterme e fun saudalos. Era unha familia enteira. Un matrimonio aínda novo con varios fillos, nenos todos aínda. Poida que houbese algún adulto máis, non podo aseguralo. Aceptaron a miña presenza con respecto pero sen ningunha efusión. Non parecía importarlles moito que un frade paisano seu tivese o detalle de pasar a saudalos. Non sei por onde entrou o tema da felicidade. Non podería reconstruír ningunha das frases que se pronunciaron naquela, agora xa tan remota, conversación. Só unha frase lembro: A felicidade non existe. Pronunciouna a muller con rotundidade e un ricto de amarga -e desafiante- convicción. Estou seguro de que tentei contradicir semellante aserto. Fosen cales fosen os meus argumentos, non valeron de moito. Aquela familia ía ao enterro dun irmán da muller. Fose cal fose o motivo da súa morte, tratábase de xeito evidente dunha morte prematura. Unha morte inxusta, sen dúbida, para aquela muller. Regresei ao meu compartimento derrotado polo silencio taciturno daquela familia e a ira desafiante que a dor impoñía á muller. Supoño que non tentaría aconsellar a santa resignación que se espera dun bo cristián respecto da vontade de Deus, aínda que non apostaría moito polo si ou polo non. Continuou a viaxe. Establecemos conversación coa muller que viaxaba no noso compartimento. Falámoslle de nós, da congregación á que pertenciamos, do noso futuro de misioneiros en África… De súpeto, nalgún momento, volveron saír. As mesmas palabras. Exactas. A felicidade non existe. Pero esta vez non había desafío nin ira. Había como unha tímida súplica de que se aceptase o seu sentimento. Aquela xove nai estaba casada cun militar norteamericano, experto en helicópteros, destinado en Saigón. As noticias que chegaban desde Vietnam, en plena ofensiva do Tet, non eran nada tranquilizadoras.
Desde logo, foron dous momentos nada acaídos para falar de felicidade.
Da miña estancia en Paredes de Nava lémbroo case todo, ata o máis mínimo detalle. Do pobo non lembro nada. Melchor Asenjo, o meu compañeiro de encrucillada vital, ensinoumo. Percorrémolo enteiro, facendo parada alí onde era aconsellable facela. Pero aínda así, só conservo na miña memoria visións fragmentadas, retrincos fulgurantes, imaxes fixas moi vívidas. Asenjo tiña unha irmá, maior que el, casada e cunha filla de tres ou catro anos, quizá menos, e outro irmán solteiro, maior que el tamén. O seu pai era barbeiro e a súa nai, unha muller miúda vestida de negro, coa que Asenjo gardaba gran parecido, atendía a casa. Ademais, vivía con eles un tío.
Ao cuñado atopámonoslo no tren, preto xa de Paredes de Nava. Apareceu de súpeto e saudou ao meu compañeiro con frases e ademáns non vou dicir inconvenientes, pero si algo desconsiderados e impertinentes, que facían referencia non só á condición de relixioso de Asenjo, senón, sen ningún reparo, á situación que estaba a vivir. A muller nova, casada co militar americano destacado en Vietnam, incomodouse un pouco. Non me estarán enganando?, quixo saber. Non, non, todo o que dixemos é certo. É moi probable que o tempo diluíse xa á muller e ao seu marido sexa cal fose a súa sorte.
O que máis me impresionou de Paredes de Nava foi que, no momento no que eu arribei alí, era un pobo en paro absoluto. Só as actividades relacionadas coa subsistencia funcionaban. Gran parte da súa economía, se non toda, xiraba ao redor das azucreiras que se montaron por aquelas terras así como polas de León, seguindo as políticas franquistas dos famosos Polos de Desenvolvemento. Cooperativas, nalgún caso, que absorbían o produción de remolacha de toda a zona. Dixen que me enfronto aos meus recordos co único apoio da miña memoria. E así é. Con todo, para explicar a situación de paro total na actividade laboral de todo un pobo, Paredes de Nava, realicei, sen éxito, algunha indagación. As fábricas azucreiras, que daban traballo aos habitantes de Paredes de Nava e aos doutros pobos dos arredores, así como aseguraban a produción de remolacha dos agricultores deses mesmos pobos, todas con nomes de ilustres próceres da ditadura, Calvo Sotelo, Onésimo Redondo, estaban pechadas. Ignoro a causa. Non creo que se tratase dunha folga. Sei que nas concas mineiras de León, en Fabero del Sil, por exemplo, o ano 68 foi dunha gran conflitividade laboral, pero non conseguín documentar nada semellante noutro tipo de actividades industriais. Ignoro, pois, a que se debía o paro. Pero o certo é que en Paredes de Nava os homes estaban man sobre man. A imaxe que me quedou fixada é a dos bares cheos de homes xogando ás cartas e consumindo cafés e bebidas da mañá á noite. Sei, iso si, que as azucreiras foron fonte de serios conflitos en diversos momentos da nosa historia recente e que a provincia de Palencia houbo de pagar un elevado prezo cando o noso país ingresou na UE. A imposición de cotas na produción de azucre por parte de Bruxelas, levou ao peche creo que de todas as empresas do sector. E, por se iso fose pouco, o tal peche provocou un grave problema ambiental. As instalacións quedaron abandonadas á súa sorte, convertidas en perigosas ruínas, con balsas de residuos moitas veces tóxicos, cemiterios ao aire libre de depósitos de bidóns de plástico cheos de substancias nocivas ou simplemente baleiros, impertérritos no seu mísera condición de sen teito, convertidos en monstros de plástico que desafían ao tempo. É posible, non o sei, pero esa entrada custase o que custase, mal xestionada con toda seguridade, na Comunidade Económica Europea, como se denominaba entón á Unión Europea de agora, provocase unha anemia nada florida ao Reino de España.
A outra imaxe que lembro é a da igrexa. Asenjo díxome que debiamos visitar ao párroco e advertiume que tivese coidado co que dicía, que se trataba dun cura tridentino, ao parecer. Daquela visita lembro a penas a figura do cura e a igrexa, o interior da igrexa. Nela había uns retablos de gran valor, con táboas de Berruguete. Pero na miña memoria o que vexo é unha especie de almacén estartelado, escuro, húmido, repleto de trastes, como un deses almacéns de anticuario que, máis que marchante de antigüidades fose un enfermo con síndrome de Dióxenes que se dedicase a amontoar obxectos. É como lembro aquela igrexa que supoño que hoxe lucirá magnífica a pouco que os paredeños soubesen coidar o seu patrimonio. Pero o recordo máis grato é o de Asenjo e a súa familia. Á irmá a recordo como unha muller nova, ben plantada e moi atractiva. O irmán era un mozo de vinte e algo, aberto, xovial, ancho e recio, parecido ao pai. Asenjo tiraba máis á nai. A irmá estaba revestida dunha sombra triste ou melancólica, quizá decepcionada, pola situación laboral do seu marido. O cuñado parecía soportar a súa situación cunha despreocupación e abandono á molicie que non a axudaba nada. É probable que non puidese facer outra cousa, atrapado naquel pobo castelán sobre o que caera unha praga cuxa orixe, como dixen, non podo concretar. A familia de Asenjo tiña unha casa vella, feita de pedras ou adobes, non sabería agora precisar, pero construíran outra nova, moderna que era a que habitaban. Na cociña tiñan unha de butano que só usaban para as ceas e os almorzos. Había unha mesa redonda e cadeiras de formica, que era o que predominaba entón. Pero logo, había algo extraordinario naquela casa, algo que eu non vira xamais. Arrimado á parede había como un banco, un banco moi ancho cuberto cunha manta gris. O banco ocupaba o ángulo de dúas paredes. No extremo máis afastado da parede había unha pequena abertura oxival pechada cunha cortiniña. Todo o interior do banco estaba oco e alí consumíase, lento e silencioso, nun rescaldo moi vivo, pura brasa, un lume sen chama de restrollo. A nai de Asenjo sentaba xunto a esa pequena porta. De cando en vez removía a cortiniña, sacaba a tapadeira a un pucheiro e removía o contido cunha culler de pau. Alí facíase a comida do mediodía. Sempre a mesma, cunha alternancia infalible, un día fabas outro garavanzos. Logo vertíao noutro cacharro, tamén de barro, redondo, para poñelo na mesa e cada un servíase coa súa propia culler. Como me gustaban a min aquelas potaxes! Nunca os esquecín, nin a forma tan peculiar de cociñalas. Nas nosas viaxes por esas provincias castelás ou leonesas sempre as busco. Hoxe resulta difícil atopalas. Os gustos culinarios van por outros camiños e unha potaxe de garavanzos ou de fabas non pega moito ao parecer. De cando en vez algún restaurante sorpréndeche cun prato de fabas vermellas con chourizo ou cousas así. Foron tres ou catro os días que pasei en Paredes de Nava. Pouco tempo despois Melchor Asenjo envioume unha carta anunciándome que saíra da congregación e estaba a traballar en Burgos, en Correos. Nunca máis souben del. Espero que a vida lle fose grata.
Se o que pretendía era darlles unha sorpresa, conseguino con fartura. Cando cheguei á miña casa, na rúa Ramón Montenegro, a miña familia comía, allea por completo á miña chegada, ao redor da enorme mesa -eu sempre lembro unha mesa enorme na miña casa-. Por aquelas datas aínda permanecían todos en casa. Todos menos nosa irmá Macamen, que se metera monxa dous anos antes ca min, con dezasete anos o mesmo ca min e que andaba por San Sebastián e eu. A dispersión progresiva e definitiva aínda non comezara. Comezou a finais daquel mesmo ano, coa primeira voda familiar. Despois desa, as vodas foron sucedéndose nun goteo rítmico e constante que foi baleirando a casa e ancheando os espazos. Pero a mesa continuou sendo sempre a mesma, aínda que fosen quedando cadeiras desocupadas ao seu arredor.
A sorpresa foi total. Non podía ser doutro modo. Ninguén me esperaba. Sei que foi así. Podería xuralo e sería un dos xuramentos máis inútiles. Como non o ía ser? O que máis recordo, en realidade é un recordo cabal, sen néboas nin veladuras, é o estupor, o desconcerto, a incapacidade inicial de comprender que mostrou o meu pai. Expliquei o que ocorría, por que estaba eu alí. Pero el parecía non entendelo. Repetía unha e outra vez a mesma pregunta: Estás de paso cara a Tortoreos, é iso, non? O meu regreso foi motivo dunha dobre perturbación. A que se desprendía da decisión que tomara de afastarme do meu ámbito vital para reflexionar e tomar unha decisión, é dicir, plantarme en casa coa posibilidade de abandonar a vida relixiosa. Naqueles tempos aínda estaba moi arraigada a idea romántica do sacerdocio ou a vida relixiosa. Ter fillos curas ou fillas monxas víase como unha bendición de Deus, unha mirada singular cara á familia dos elixidos. Porque, como se saberá, aínda nestes tempos de desacralización e descremento, non eramos nós quen tomaba a decisión, non eramos nós os donos das nosas vocacións. Era El Señor, como lle gustaba chamar a JRP a Deus, quen nos elexía. Ven e sígueme. Eu fareiche pescador de homes. A mies é moita… etc. A miña nai manifestoumo algunha vez, cando xa era obvia a miña desafección vocacional, a ilusión que lle faría recibir a comuñón de mans dun fillo seu. En canto ao meu pai, a verdade é que nunca o tiven por un home particularmente relixioso. Era practicante a refachos. O seu fervor subía e baixaba por etapas. Algunha destas etapas viña regulada pola presión social ou, se se quere, ambiental. A segunda perturbación foi de índole estritamente material. O piso que ocupaba a miña familia, composta naqueles momentos por doce persoas, un matrimonio, dous homes e oito mulleres, organizouse dando xa por definitiva a miña ausencia. En realidade non había sitio para min. A verdade, era todo un alarde de loxística que nun piso como aquel puidesen convivir sen amontoamento, como así era, doce persoas. O meu regreso viña alterar dalgunha maneira a orde conseguida. De feito, desde que regresei ata que casei, carecín de habitación propia. Durmía nunha cama-moble nunha pequena habitación na que se instalou a biblioteca (na miña casa sempre houbo biblioteca. Falaremos diso). A cama despregábase pola noite e encartábase pola mañá. Supoño que a estas alturas a ninguén se lle escapa que eu regresara á miña casa arrastrando, como mínimo, un grave erro -o regreso en si mesmo xa era un e non menor: debín regresar coa decisión tomada. Non servía de nada aprazala. Non debín pospoñer nada, non debín consentir que nada nin ninguén interferise no meu propósito, non debín aceptar o regreso á miña casa como remedio a unha crise vocacional que non existía. Non había tal. Simplemente, non había vocación. Non debín consentir que ninguén xogase cos meus sentimentos nin coa miña boa fe. Debín facer como o meu compañeiro Melchor Asenjo a quen, imaxino, presionarían para que non abandonase o mesmo que fixeron comigo. El aceptou a prórroga que lle propoñían, pero segundo chegou ao seu pobo rompeu con quen trataban de obrigarlle a dilatar unha situación que xa non conducía a ningures, buscou un traballo e continuou a súa vida sen máis dilacións.
E tampouco debín consentir ao meu pai que, con toda a súa mellor vontade e con toda a confianza nas miñas capacidades, soñase o seu soño por min. Esta é a pura verdade, aínda que agora non sexa xa máis que pura retórica.
Como se encara o futuro co presente completamente desbaratado? Penso en todas esas persoas que empeñaron todas as súas forzas e, mesmo, o que elas crían as súas ilusións, en sobrevivir mentres pensaban que o que facían era vivir. Recordo que se nos dicía que ninguén conseguira unha definición suficiente de vida. Desde a Filosofía, quero dicir. Vénme á cabeza a frase rotunda de Martin Luther King: Se o home non descubriu nada polo que morrer, non é digno de vivir. E aquela de Sören Kierkegaard que tanto me obsesionou e tanto me empuxou cara ao encontro definitivo comigo mesmo que, quizais, xamais chegou a producirse: Pola liberdade o home é capaz da decisión, que pon a súa vida, integramente, nas súas propias mans. Agora leo, desde hai tempo xa, cunha pausa quizá excesiva os poemas de Joan Margarit. Atopo versos como estes: Os vellos non buscamos a verdade./ Toda certeza é unha ferida inútil. Ou como estes: Costa entender a vida, non a morte./ A morte nunca encerra enigma algún.
En que pensaba eu naqueles meses que nos ían levando á explosión de lumes fatuos do maio do 68? Pensaba que cada día transcorrido debía supoñer un crecemento? Pensaba que cada día clausurado debía encerrar unha vitoria ou unha derrota? Inevitablemente? Pensaba que en cada día vivido quedaba inevitablemente rexistrado algo bo ou algo malo que ti protagonizaras?
Unha das primeiras vivencias daquela época de inestabilidade persoal ten que mer co meu amigo Chinto, si, o mesmo que zafara da mili ao mesmo tempo que eu. Andaba envolvido nunha relación turbulenta cunha rapariga cubana, filla de españois repatriados despois da revolución de Fidel Castro. Algo non ía ben na vida daquela moza. E, ademais, era incapaz de entenderse coa súa nai. Chinto contoume todos os pormenores daquela relación que había resultado inviable. De feito deixáronse. Pero Lugo era unha cidade demasiado pequena como para que unha ruptura significase un afastamento físico ou noticioso definitivo. A rapariga nun intento suicida ou reivindicador de Deus saberá que atencións, tirouse da muralla abaixo. Sufriu varias fracturas. De pelve, de fémur… Xa non sei.
Tampouco sei como nin por que entrei eu en relación con esta moza. Estaba hospitalizada no Hospital de San José. Durante algún tempo visiteina a diario. Leváballe libros, charlabamos. Queda todo tan lonxe. E eramos tan novos. Non estou a ser discreto. Se non digo o nome da rapaza é porque non o lembro. Recordo con bastante nitidez o seu rostro e a súa figura. Era moi fermosa, dunha beleza das que non poden pasar desapercibidas. A pesar do terrible momento polo que estaba a pasar, parecía feliz, polo menos cando estaba comigo; mostraba sempre un aspecto alegre, luminoso, iluminado por un amplo sorriso. Recordo moi ben a súa boca. Grande, de beizos vermellos e brillantes. E a súa dentadura, branca e uniforme. Un día coincidín co seu pai. Conservo a súa imaxe con total claridade. Recoñeceríao aínda hoxe se o vise. Saímos xuntos da visita e pediume que axudase á súa filla. Sen dramatismos nin énfases enfadosos. Só me dixo que como eu era mozo podería entender o que lle pasaba á súa filla. Entender o que lle pasaba á súa filla! Podo xurar que eu non entendín nada. Eu visitábaa, a diario, e charlabamos -de que charlariamos pregúntome agora, unha rapariga que sufrira un intento de suicidio e un rapaz que tiña máis ruído na cabeza do que cabe soportar?-, ela incorporada a medias na súa cama de hospital e eu sentado nunha butaca. Nunca falamos de problemas persoais, nin ela abriuse a min confiándome as súas cuitas nin eu aburríaa coa loita interior que viña librando. É todo o que podo dicir. Quizá deba engadir que, a pesar da súa recoñecida beleza, non espertou en min ningunha clase de atracción sentimental. Eu estaba a ser, simplemente, un bo samaritano.
Un atardecer, escuro, chuvioso, destemperado, ata o clima aliouse para crear unha escenografía apropiada, andaba eu cun grupo de amigos polos soportais da Praza de España. De súpeto ela abordoume. Apareceu ante min de pronto, como xurdida da nada, co seu rostro luminoso, o seu sorriso amplo, brillante, perfilado polas liñas vermellas dos beizos e o seu cabelo avermellado nimbándoo todo. Leveime un sobresalto descontrolado. Non sei por que, pero a súa presenza aparvoume ou, talvez deba dicir que me asustou. Limiteime a responder o seu saúdo e continuei cos meus amigos. Deixeina plantada, soa, supoño, pois soa chegara ata min. Nunca máis volvín vela. Nunca volvín saber nada dela.
Onde está agora a verdade que poida haber nesta historia? Quen a coñece? Creo que nunca debín pedir que me achegasen os poemas de Joan Margarit. Os seus versos, neste tempo tan aciago de coronavirus e indixencia política e moral que estamos a vivir e no que decidín poñerme a rememorar, ofrécenseme, exactos e crueis, en todas as esquinas: Hai un perigo sempre nas preguntas./ Os recordos son botes de gases velenosos/ abandonados en antigos campos/ de batalla cubertos polas flores.Nota.-Os poemas de Joan Margarit están tomados do libro de Austral TODOS LOS POEMAS (1975-2015). A tradución é miña. Non deixa de ser unha ousadía. Espero se me perdoe. En calquera caso, Joan Margarit estame facendo tanto ben como o que se pode facer abrindo as vellas feridas e escaravellando nelas. É, xúrovolo, un xeito formidable de camiñar cara a paz e a serenidade.