Á arquitecta e directora da Escola Galega da Paisaxe, Isabel Aguirre, levárona nos anos 50 de excursión á campiña inglesa. O obxectivo era coñecer os muros e cerrumes de orixe romana que aínda seguían en pé. «Eran como os de Galicia!», descubriu. Décadas máis tarde tivo a oportunidade de impulsar unha guía para poñer en valor os ricos exemplos de Galicia, co fin de que os cidadáns «saiban o que teñen». Nalgúns países europeos existe financiamento público para o mantemento destes cerrumes o que lles serviu a moitos para aprender a respectar a súa propiedade: «En Inglaterra non necesitan protexelos, porque xa saben o que valen», indica. De todos os exemplos de cerrumes galegos, queda cos da zona de Lugo: «Son auténticas esculturas». ( https://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2017/05/28/)
1. Autorretrato. (Fragmento)
Polo xeral os meus paseos carecen de obxectivo, deixando a parte o mero feito de facer exercicio para manter o corazón ocupado. Non busco nada. Busco, si, itinerarios variados, busco as paraxes polas que me interno e que percorro e que desfruto, con toda a polisemia que me ofrecen; cantos de paxaros, murmurios de follaxes ou de augas solermiñas ou francas, bestas que me esquivan, réptiles eléctricos coma lóstregos, cambios na faciana dos días, chuvia, néboa, nubes, nubeiros, cobalto inmaculado, Sol enseñorado, piñeirais fantasmagóricos baixo a gasa grisalla da brétema que eles mesmos producen cando a calor os desengouma, carballeiras de pouco fondo e prístina pretensiòn… Non hai ningunha intención poética ou indagatoria premeditada. Todas as paisaxes falan e eu procuro escoitar o que me din.
Esta vez non, esta vez había unha meta definida: a igrexa de Ximarás. Javier, o antigo canteiro xa longamente retirado, reproduciuna nunha das súas laboriosas construcións a escala con rollas de botella e madeira de balsa, e a min pareceume moi atractiva e singular. Pedinllas e el deume as indicacións necesarias para chegar ata ela. Non a atopei. Camiñei durante catro horas, máis ou menos, acompañado de Nala, coma sempre, e, ao final, tiveron que vir rescatarnos pois, se non catro, poida que si dous ou tres horas máis serían necesarias para regresar a casa. O paseo sentounos moi ben, tanto a Nala como a min, e o noso errático deambular foi motivo de divertida chacota para a miña tropa familiar. En calquera caso, haberá que tentalo outra vez. Tan pronto o meu nocello recupere a consistencia conveniente, volveremos marcarnos como obxectivo a igrexa de Ximarás. (Se collo o coche estarei alí nuns cinco ou dez minutos, mais iso… que graza ten?)
En varias ocasións defininme como un suxeito aterritorial. Fíxeno en contraposición a outra persoa coa que moito teño camiñado por moi diversas paraxes e que sempre sabe onde está, como se chama o lugar que pisa e por onde debe ir para chegar onde queira que sexa que vaia. Ás veces, no alto dun viso, comezaba a sinalar puntos cantando ao tempo o nome de cada un. Eu non posúo esa virtude e é algo que non deixa de amolarme. Se falamos de Begonte, coñezo, si, a toponimia grosa. Podería enumerar sen problema as dezanove parroquias que integran o municipio. Tamén podería nomear os barrios máis inmediatos ao que nós pertencemos, Quitimil, que eu penso que debera ser Quintimil, mais, quen se mete nesas leas?, e, por suposto, algún outro máis afastado. Pero ignoro por completo a microtoponimia da terra que habito. Imaxino que en todos os lugares do mundo a microtoponimia marcará con exactitude o sitio onde te atopes, e que, do mesmo xeito que en calquera estrada poderías indicar a túa situación indicando o punto quilométrico no que te encontras, ou nunha zona urbana con dicir o nome da rúa e o número do inmoble xunto ao que te atopas, nunha zona rural poderías dicir: estou na parroquia Tal no lugar Cal. Por exemplo, para un de aquí, localizarme sería sinxelo: San Pedro de Begonte, barrio de Quitimil, casa Sucurro. Pero, se non fose suficiente, podería engadir: fronte aos Pedregás de Arriba ou á beira do Plumar ou a uns douscentos metros máis aló da Barrosa. Tamén, entre a vivenda do Casete Pequeno e a de Caxigueira ou a de Carreira… O nome da leira, o nome da casa, o nome do accidente orográfico, do muíño, do regacho… Galicia está bautizada palmo a palmo. Primeiro temos a clase de leira de que se trate e xa aquí atopámonos cunha enumeración nada breve, definidora e esclarecedora. Polo tipo de cerrume, polo cultivo, pola extensión, pola localización nas terras baixas, de labor, ou nas terras altas, no monte…
Aí vai unha enumeración sen xeito, segundo van chegando palabras á miña cabeza:
Leira, leiro, tenza, cortiña, camposa, chousa, seara, curro, agra, campa, veiga, veigal, veigón, ferrado, tego, leirada, leirado, bouza, campaza, campeira, campeiro, campela, campizo, campón, senra, estivada, roza, zarro, xesteira, toxal, penaleira, chao, ínsua, carballeira, souto, castiñeira ou castañeira, biduiral, regas, valiña, picos, picoutos, couto, coutiño, uceira, salgueirada, salgueiral, pomar, pumareda, figuerial, figueirido, reigada, regueiro…
Pero é que, ademais, cada unha destes nomes, á parte de definir, como se dixo, de forma exacta, a clase de cultivo á que está destinada ou o aproveitamento que dela se esperaba: leña, material para estrar as cortes e conseguir o estrume ou para facer vasoiras, para varrer o forno cando se cocía… ten o seu propio nome. Non existe ningún anaco de terra, por pequeno que sexa, que non teña o seu propio nome en Galicia. E xusto ese coñecemento é do que eu carezo. Podo dicir, por exemplo, que estou na parroquia do Castro, pero, logo, que máis podo engadir? Os paisanos de aquí dino con seguridade infalible: Os Terreos, A Vila, O Carapetal, Cente, Besgode… pero, despois, se houbesen de especificar máis, A Currela, Os Pedregás, A Barrosa, O Plumar, O Carballo Forcado… ou tamén por casas, casas cuxo nome pode non ter nada que ver con quen a habita e, malia iso, non despista ninguén. É moi frecuente. Na familia da miña muller, sen ir máis lonxe, a casa de onde procedía o avó foi sempre, e aínda é hoxe, Casa Fandiño e nela xamais houbo un Fandiño que se saiba. Outras veces o apelativo é máis fácil de asimilar: casa do Secretario.
A isto refírome cando digo que me considero un suxeito aterritorial. Non sei se o cualificativo é apropiado ou non, xa non digamos correcto, pero é co que trato de expresar esta carencia miña de coñecemento familiar da miña paisaxe, da paisaxe na que habito e me contén, a min mesmo e mais todas as controversias que bulen nos adentros. Certamente, nesa longa camiñada de catro horas ben cumpridas, que deu sen dúbida moitos froitos aínda que non alcanzou o seu obxectivo, houbo moitos momentos nos que non podería dicir onde me achaba. Isto non é o mesmo que estar perdido, enténdase ben, pois perdido non estiven en ningún momento, pero non deixa de ser triste saber onde vas, dunha maneira ampla, xenérica, saber que poderás volver a casa sen ningún problema, xa que estás en todo momento orientado, pero ignorar o nome do camiño que recorres. Que lle digo a quen me pregunte por onde andei excursionando? Sinalar cara a poñente co meu brazo estendido: Por alí arriba, por alí foi por onde andei.
Se necesitase indicar a alguén cal era a miña posición, é seguro que nalgúns momentos non podería concretalo.
2. Nala.
Cada mañá á primeira hora, Nala reclama que se lle abra a porta. Quere saír. Se non atendes a súa reclamación, faino notar aumentando a intensidade dos seus raspóns contra a porta e, mesmo, con laios e xemidos. Logo ten para ela soa a ampla liberdade da cortiña deturpada do Sucurro. Ladra con enerxía e determinación ela saberá a quen, persegue afanosa e convencida algún paxaro que xamais alcanza, percorre dun lado a outro, arriba e abaixo, sen deixar de uliscar Deus saberá que rastros gravados durante a noite por todo ese mundo que agroma mentres que nó durmimos, todos os espazos contidos no interior da finca. Pero iso non lle basta. Quere máis. Por iso, cando ve que me poño a gorra e recado o meu bastón, ponse eufórica, achégaseme, fai figuras ante min, levántase de mans e apóiaas nas miñas pernas e se, ademais, boto man á súa correa, entón salta, incrementa as figuras ante min, ladra. Se lacazaneo ou calquera causa atrasa o inicio do paseo, colócase detrás de min e empúxame, literalmente, empúxame co seu fociño nos papos das pernas ou coas súas patiñas no traseiro. Cando comezo a andar, corre cara á cancela, volve a min, fai vorcallóns sobre a herba, colócase na liña mesma da cancela, ábroa e sae. Só lle poño a correa cando imos por zonas nas que pode haber tráfico, que, como norma, procuro evitar. Déixoa ao seu aire. Ás veces queda atrasada, outras se me adianta, algunhas se mantén á par ou se desvía incursionando algún lugar que por algún motivo reclama a súa atención. A min gústame moito escoitar, mentres avanzo por algún dos frondosos camiños que frecuento, o brando son das súas pisadas almofadadas. E tamén cando se para en pose cazadora, todo inmobilidade e atención, coa pata dereita dianteira pregada, igual que un pointer perdigueiro. E os sustos que lle dou cando vai diante de min e eu provoco sen querer algún ruído inesperado. Baixa o rabo, encolle o cu e afástase ao trote mirando alarmada cara atrás. Enténdoa moi ben cando nun cruzamento ou bifurcación para, espera e mírame a ver que camiño seguimos. O que xa non sei interpretar é cando non existe ningunha opción aparente e, con todo, para e mírame inquisitiva. Imos, Nala, veña, vamos, dígolle; ás veces nin iso, só un xesto para que continúe. Nala parece asentir e continúa diante de min.
3. O paseo.
Botamos a andar cando serían as dez e media máis ou menos. De entrada non era ese o meu propósito, pero con poucos metros percorridos decidín marchar á busca da igrexa de Ximarás. Tiramos pola costa de Virís e, como sempre que o cruzo, detívenme na Ponte Miraz, a ponte sobre o Ladra. Río arriba está unha estación hidrográfica que coa súa presa fai cantarín ao río. A min gústame moito a voz amoreada que as presas provocan nos rios. É como o alento exhalado por enorme pulmón e resulta moi relaxante. Desde ben novo busquei o arrimo desta voz inconfundible nos caneiros desbordados do Miño da miña nenez. Río abaixo o Ladra énchese de vexetación, o cal ignoro se é bo ou malo e hai un pequeno illote que divide a corrente deixando en carne viva un leito de cantos rodados. Por aí adoita andar unha familia de patos e mais unha garza. Non sempre se deixa ver. Ás veces móvese nun voo curto, coma desganado, preguiceiro, e outras adopta unha das súas posturas de camuflaxe e daquela tardas en descubrila. Confúndese con calquera garabato seco que puidese haber na ribeira. Tamén resulta agradable buscar os brillos máis ou menos fugaces dos peixes na auga. Cruzada a ponte, tomamos unha pista asfaltada, á dereita. Empeza bastante aberta, pero pronto as copas das árbores a ambas as marxes péchana sobre si mesma e fana agradable en días de calor e pola permanente compañía do canto dos paxaros. Recíbeche, ao comezo, despois de deixar atrás unha vella vivenda desnaturalizada, convertida nun enorme silveiredo, unha casa moi ben coidada, con valado nada rústico e un amplo espazo como de museo ao aire libre. Varias carrochas de árbores nobres mortas, de formas caprichosas, esculturas naturais; pedras tamén de morfoloxía suxestiva e algunhas esculturas que, aínda que non poida aseguralo, atrévome atribuílas a Víctor Corral. Chegando case ao final desta pista está o lugar onde, hai tempo, que agora xa non, saudábanme os esquíos. Porque me evitan ou porque xa non están. Saudaban á súa maneira, afastándose, rápidas, de min. O máis frecuente adoitaba ser que rubisen sen ningunha vacilación polo tronco dalgunha árbore e continuasen fuxindo de pola en pola ata desaparecer. Só dúas veces fixeron algo diferente. Nunha ocasión, o esquío, un exemplar bastante grande, ascendeu ata a metade, máis ou menos, do tronco dun piñeiro vello e detívose alí, agarrado coas catro mans das súas catro patas á rugosa cortiza, coa cola estirada e o corpo arqueado. E non deixou de mirarme nin un momento. Eu detívenme tamén e así permanecemos por un tempo. Despois, meteuse na espesura. Na outra ocasión o esquío fuxiu sen présa. Parecía non ter medo nin estar alarmado. Rubiu toda a altura dun piñeiro de aspecto san e copa verde e espesa, pero pasou a outro cuxa aparencia era de estar tocado pola morte. Se non estaba xa seco de arriba a abaixo, pouco lle faltaba. As súas polas, peladas e sen zume, desprovistas de calquera verde vestimenta, presentaban as manchas escuras e resecas dalgunhas piñas adheridas a elas como excrecencias malignas. O esquío acomodouse nun destes brazos escuálidos e angulosos, recostouse sobre as súas patas encolleitas e encartou a cola sobre todo o seu corpo, adoptando unha absoluta inmobilidade. Parecía tal cal unha piña máis. O mimetismo, ese formidable instrumento defensivo que tanto se dá na Natureza. Desviei os ollos á mantenta e volvín buscar ao animaliño coa mirada. Porque sabía onde estaba e, aínda así, traballo me custou localizalo. Pero xa hai varios anos que, cando paso por aquí, ningún esquío me saúda.
A pista que transitamos Nala e mais eu desemboca na estrada de Friol. Se a atravesas hai un rótulo que indica O Castro e un pouco máis adiante outro anuncia Ínsua, San Vicente, Roibás, Pena… Aquí acometeunos a chuvia. Oína antes de sentila salpicarme o cabelo, a cara, a roupa. Golpes duros, como pedradas diminutas arroxadas contra o chan. Chuvia de verán, espazada, ancha, lenta ao principio. Nin Nala nin eu lle fixemos caso. Nunca me molestou pasear baixo a chuvia e moito menos no verán. A Nala tampouco parece importarlle. Desprecei o sinal que me dirixía a Ínsua e virei cara a Pena. Pena era a referencia que Javier me dera para chegar á igrexa de Ximarás. O mellor é ir pola estrada de Friol, coller o indicador a Pena e alí, aos poucos metros xa está. Comecei a rodear un cercado de malla de arame. Achegueime para ver o que encerraba. Non me teño por bo agrimensor, pero o cercado circundaba unha enorme explanada, unha extensión, achandada e rozada, de moi considerables dimensións. Experimentei como unha aguda punzada biolóxica ao comprobar de que se trataba: un cemiterio de eucaliptos. A visión era angustiante. Miles de troncos, rectos coma postes deitados, pelados, fose por un proceso natural, fose pola man do home, xacían alí estibados en rimas longas e perfectas; cadáveres sen outro sentido que o fatídico sentimento dominical sobre a Natureza que, primeiro a cultura xudeu cristiá que nos posúe a todos e logo a cobiza calvinista, o xerme capitalista e pecuniario provocaron na fe definitiva dos pobos do Occidente en decadencia que habitamos. Permanecín uns longos minutos desacougado e absorto perante aquela ampla desolación, aquel exterminio programado coa mesma frialdade que se programa o exterminio de visóns ou martas ou armiños nas horribles granxas de cemento, sen alma, ou con alma de formigón, a alma fatídica da nosa era. Din, os que poden dicilo, que hai indicios suficientes para aceptar que a nosa era está a chegar ao seu fin ou, cando menos, ao principio do fin. É que a agonía dunha era é demasiado dilatada para que a abarque nin unha nin dúas xeracíóns e a súa morte, ai, a súa morte!, quen será o forense que a certifique? Outros din que non hai para tanto. Tanto me ten. Eu si que estou, infalible, enfrontado á consumación do meu destino. Podo dicirvos que vivo, con absoluta serenidade, un dos momentos máis contraditorios da miña vida. Podo, se quero, proclamar un estado de abondo benestar espiritual, con todos os afectos ben situados, que me permitiría afirmar a miña felicidade. Pero o meu ánimo profundo, deixando de lado as continuas controversias intelectuais que non podo nin quero eludir, é coma un tonel mal lavado, en cuxo fondo repousa o resto acedo, amargo, abrasivo do que puido ser un néctar exquisito.
Sempre que interrompo os nosos paseos con algunha parada máis longa da conta, Nala achégaseme, mírame cos seus fermosos ollos de vidro acaramelado coa boca entreaberta e a serra dos seus dentes pequenos e brancos rubricando unha pregunta desde a súa cara ancha e sutil. Fanme graza os seus bigotes. Lémbranme os daqueles vellos fumadores de outrora, que ían amarelecendo os seus encanecidos mostachos co fume, a nicotina e o alcatrán dos seus cigarros de cuarterón. Aquela prodixiosa capacidade de manter a cabicha entre os beizos! Dei as costas á desacougante necrópole silvícola e renovei a marcha. Gustaríame nomear o terreo que pisaba, pero non podo. Sabía, si, que os meus pasos levábanme cara a Roibás. A chuvia non pasou a máis. Castigounos, ancha e lenta, durante un treito, aumentou un pouco durante outro e, sen máis, bateuse en retirada. Nin sequera conseguiu espertar o aroma que nos campos adoita espertar a chuvia de verán.
Collín o costume de peitear coa mirada as paisaxes mentres camiño. Espero que poidan regalarme algunha sorpresa. Son tantas as cousas que xa non podo ver! Porque xa non están ou porque se me negan, deixaron de estar para min. Penso que eu tamén deixarei de estar para elas calquera día. E nada na Natureza hame botar de menos. Lembro as palabras que oín a Octavio Paz hai xa moitos anos. Se a especie humana desaparecese, deixase de ser sobre a Terra, non pasaría nada especialmente malo. Pero a Natureza quedaría sen conciencia. (Cito de memoria, creo que con bastante fidelidade). Eu boto man destas palabras cando resultan oportunas. Compártoas sen vacilación. Sempre aparece algún que filosofa pola súa conta e rebélase contra semellante idea. Vai ser o home a única conciencia da Natureza! E ti que sabes?, retrucan. Que sabes ti se as baleas, por exemplo, dixéronme nunha ocasión, teñen conciencia da Natureza? Por suposto que eu non sei nada; que carallo vou saber eu! Pero os humanos, aínda que queden algunhas zonas abisais nos océanos e algún outro punto do Globo ao que non chegásemos aínda, estivemos en todas partes, invadimos, ocupamos, estudamos -destruímos- os hábitats de practicamente todo o que existe no noso mundo. A nosa conciencia está expresada e recollida en múltiples contedores: escolas, universidades, laboratorios, libros, bibliotecas, pinturas, esculturas, músicas, gravacións, películas, teatros… Nada diso atopamos en ningún outro hábitat que non sexa o humano. Poida que non sexamos os humanos a única conciencia da Natureza, aínda que a aparencia empéñese en demostrar o contrario. Que me importa a min iso? Hai máis de cincuenta anos lin un artigo de Ortega e Gasset -na biblioteca do meu pai estaban as súas obras completas editadas nuns libracos enormes por Revista de Occidente- no que afirmaba que os homes -agora teremos que dicir os humanos – estiveran sometidos a unha continua evolución -é o único que lembro daquela lectura e conste, tamén, que estou a citar de memoria – mentres que un tigre -Ortega facía referencia ao tigre, escápaseme se por algunha razón en especial– permanece igual a si mesmo polos séculos dos séculos, amén. Comenteino cun amigo de entón, lémbroo moi ben, mentres deambulabamos arriba e abaixo polo Paseo, a plataforma de encontro e exhibición da mocidade lucense, nunha desas conversacións interminables de xuventude nas que vas perfilando as ideas que algo máis tarde atoparás inútiles ou poida que non. O meu amigo replicoume que diso nada, que por que non ía evolucionar un tigre igual que evoluciona un home, digamos un humano de hoxe, no que xa podemos detectar unha certa evolución, sen dúbida. Recentes aínda os perniciosos veos do burato negro, tiña eu fortemente inculcado o principio de autoridade. Que o meu amigo de hai máis de cincuenta anos refutase os meus argumentos, podería ter un pase, vaidade ou pedantería á parte, pero os de don José Ortega y Gasset… home, por favor!
Camiñar por montes nemorosos -este adxectivo só o atopei dúas veces, unha nos poemas de San Juan de la Cruz e outra en La Regenta, de Leopoldo Alas Clarín- é motivo de gran solaz para min e, polo modo de reaccionar que mostra cada vez que intúe que imos dar un dos nosos longos paseos, parece que tamén para Nala. O xúbilo aumenta se a Natureza me agasalla con algunha grata sorpresa. Avanzando cara a Roibás sobrevoáronnos algunhas cegoñas, aves de moi recente implantación por estes pagos; fuxiron de nós, coma lóstregos mínimos escorregadizos, algúns lagartos a penas entrevistos e, talvez, algunha cobra só presentida polo seu rozamento ruidoso e furtivo na maleza. O camiño era ascendente e a paisaxe cada vez máis amplo e máis fermoso. Unha densidade dun verdor sen dúbida identitario. Pero tamén era implacable fedatario do ocaso, cada vez máis definitivo, do agro galego. Como non fixen fotos nin tomei notas non lembro moi ben agora que ou como era Roibás. Sei que cheguei a unha mínima agrupación de casas, casas todas edosas e nobres pola súa idade e polo seu aspecto; tamén que ladraron algúns cans e que ningún saíu ao camiño e que me atopei a dous homes, anellos así mesmo, coas marcas das súas prementes penalidades campesiñas gravadas sen ningunha amabilidade nos seus rostros e posturas, premas que, minimizadas no esforzo e no afán, aínda cultivarían. O último labrador ao que compramos patacas da súa propia colleita, unhas patacas canabé, como as chaman por aquí, igual que a outra caste lle din redpunteá, brancas aínda que non amidonadas e sas, moi sas, non podreceu nin unha, -poden estar ben tranquilos, eu nos lles boto nada-, era un home de setenta e dous anos con senllas próteses en cada cadeira. Batemos con el na feira de Rábade, ofreceunos unhas patacas que levaba nunhas caixas de madeira e que tiñan moi boa pinta, e alí mesmo fixemos o trato. Os dous homes charlaban tranquilos á porta dunha das casas. Non mostraron sorpresa ou a disimularon moi ben ao verme aparecer precedido do meu westy. A un deles lémbroo moi ben, do outro non lembro nada, salvo que eran os dous baixos e recios. Do que me lembro, talvez sexa por iso que o fago, lucía un estraño bigote. Branco, coas puntas recortadas, compacto coma se no canto de estar formado de pelos fose unha cinta sedosa e cunha marcada depresión no centro, xusto debaixo da punta do nariz. Pregunteilles se ía ben cara a Pena. Pareceron non entender. San Vicente, aclarei. Ah, si!, vírono xa claro. Siga por aí e chegará a un muro grande de pedra. Aí empeza San Vicente. Seguro que coñece a Baldomero. Non coñece a Baldomero? Agora xa non queda nada, pero aí era onde estaba Baldomero. Por suposto que non coñezo a Baldomero. Deducín que debía tratarse dun próspero tratante na madeira doutro tempo. Non sei. Que me perdoe Baldomero ou os seus descendentes se estes comentarios non lles sentan ben.
A sorpresa que case nunca deixa de amenizar os meus paseos chegou cando xa me afastaba bastante do pequeno grupo de casas de Roibás e aínda non aparecera o anunciado paredón de pedra de Baldomero. A pista asfaltada pola que avanzabamos Nala e mais eu non creo que superase os tres metros de ancho. Formaba un lombo azul escuro con reberetes grises entre o extenso verdor de todos os circundos. Abundaban os eucaliptos, como era de esperar, e os piñeiros, eses piñeiros, non se se tímidos ou simplemente runfantes, de crecemento rápido, que empezaron a invadir as nosas paisaxes hai xa tanto tempo que os consideramos autóctonos. Tampouco se trata de expulsalos, non vaiamos caer agora, nestes tempos nos que se quere facer identidade implantando xenofobias, en prexuízos raciais arborícolas. Pero tampouco se trata de establecer granxas arborícolas para encher despois os horribles túmulos de cemiterios desolados como o que deixaramos atrás, aló no Castro, pouco despois do lugar onde xa non me saúdan os esquíos. A sorpresa, nada grata nesta ocasión, era un raposiño morto, caído de lado no medio e medio do camiño. Estaba intacto, parecía durmir, sen ningunha mazadura ou ferida visibles. Tiña a súa fermosa cola estirada e os ollos pechados e a boca entreaberta. Algo de sangue nos dentes e unha pequena mancha escurecida sobre o pavimento que se deslizara un pouco máis aló da súa cabeza. Estrañoume que Nala non mostrase o máis mínimo interese por el. E tamén a absoluta integridade do pequeno corpo do raposo. Empuxeino co meu bastón ata o bordo do camiño. Notei que o rigor mortis xa se apoderara del. Arrepíanme eses emplastes de carne, pel e ósos ensanguentados que salpican as estradas, sobre todo no verán. Entón Nala si se interesou pola mancha escurecida que deixara o raposiño no medio da estrada. Chameina e seguiume camiño adiante.
Xa non quedaba rastro da chuvia. Nin sequera había nubes que puidesen volver producila. A mañá aclarouse e a temperatura resultaba agradable para o paseo. O camiño que seguiamos formaba unha ampla depresión. Descendiamos por unha pista, sempre como unha lousa hipertrofiada e extendida no medio do sempiterno verdor, e cara a nós, do outro lado, descendía tamén unha muller precedida de catro vacas. A muller levaba un pau nunha man, remoto recordo da ancestral aguillada, e suxeitaba coa outra a grosa brida que controlaba un can de aspecto lobeiro. Algo máis atrás camiñaba un home pequeno, con chapeu e bastón. Fomos achegándonos uns a outros. Non puxen a correa a Nala ao comprobar que o outro can ía suxeito. O certo é que nin se miraron. A muller e as vacas achegábanseme pola miña dereita. Había espazo suficiente para todos. Arrinquei á muller un receoso bos días. Das vacas, tres ignoráronme e unha detívose a mirarme con esa mirada tan inquietante que as vacas non poden evitar aínda que queiran.
O home non tiña nada que ver coa comitiva bovina. Era unha vello afable e cordial. Con ganas de falar, como adoita ocorrer con todos os vellos, sobre todo cando, como parecía o caso, vense obrigados a pasar moito tempo sós. Noventa e catro anos tiña, segundo me dixo. As verrugas senís que salpicaban o seu rostro e deformaban o seu nariz, confirmábanno. Movíase con movementos lentos, pero seguros. Estrañouse de verme por alí. Nunca me vira antes. Expliqueille quen era eu e de onde procedía. Estendinme, mesmo, achegando datos sobre a familia da miña muller. El non a coñecía. Caín na conta da miña torpeza. O avó, do que eu lle falaba, morreu en 1975, con oitenta e dous anos. Corenta e cinco anos. Que ía lembrar aquel vello de noventa e catro a Antonio Maira! Charlamos durante uns intres. Sempre me gustou falar coa xente maior, sempre me entendín ben cos vellos. Confeso que, a pesar da miña plena conciencia de que son un deles, polo xeral esquézoo. Pero a diferenza de idade con aquel home de noventa e catro ben podía xustificar o meu esquecemento naquela ocasión. O rostro envellecido daquel home mantiña unha base risoña debaixo das pegadas que os anos lle foran pintando. Divagamos vaguidades durante un intre. Pronto caemos no tema inevitable. A morte do medio rural. Fíxome graza que utilizase as mesmas palabras que veño eu utilizando cando me refiro á zona que habito: dentro de dez anos aquí non queda nada. O agoiro inesquivable de dous homes separados polo ciclo ben colmado dunha xeración.
Por un momento crin que alcanzáramos o noso obxectivo. Un pouco máis aló de onde estabamos o vello e mais eu, nun alto, asomaba a espadana dunha pequena igrexa. Achegámonos ata alí. Non era a igrexa de Ximarás. Era a de San Vicente.
Bastante máis alá, onde a paisaxe ía espallándose en ondas sucesivas de múltiple verdor ata fundirse mesmo co horizonte bretemoso, batemos de novo cun espectáculo horrible. Unha ampla explanada arrasada por esas brutais desbrozadoras que utilizan hoxe para reducir a estelas trituradas case ata reducila pouco máis ca po toda a posible vexetación que se lles poña diante. Era unha ferida reseca e fea, vangarda dunha paisaxe devolta a si mesma polo desleixo cada vez máis xeneralizado, sen goberno e sen cultivo. A Natureza volve impoñerse, certo, alí onde o home a domeara. Pero iso só é posible porque o home, conciencia ou non da Natureza, retrocede, perde terreo, perde a batalla que se libra no rural. Toda unha cultura, unha forma de vida, un xeito de entender o mundo anda a debaterse nos seus anémicos azos postremeiros.
O traxecto entre Roibás e San Vicente -porque Pena como tal aínda non a localizara: San Vicente de Pena, Santalla de Pena… – expuxera outra evidencia da imparable decadencia destas terras. Neste caso, posiblemente, unha dobre decadencia. Un tras outro fun atopando fermosos casaróns, nalgún caso auténticos complexos, o que sen dúbida tivo que ser un próspero predio agrícola e gandeiro: casa, dependencias contiguas, palleiras, cortellos…, abandonados, entregados á incuria e á lenta pero implacable corrosión. Digo dobre decadencia, porque o evidente avoengo de casa grande nalgún caso, falaba dun primeiro paso cara á morte do agro galego coa ruína desas familias que vivían da terra sen traballala. Ruína, en ocasións, enganosa en canto a elas, pois, con asento burgués e urbanita -médicos, avogados, militares – en moitos casos, o único que ocorrera foi o abandono, o desinterese por unhas propiedades que non xustificaban nin a súa preocupación nin a súa ocupación. No concello de Begonte poden atoparse en sorprendente abundancia este tipo de nobres predios, algúns con categoría de pazo, outros denominados polos paisanos “a casa dos señores”. A maioría deles están pechados e esquecidos. E algún dos que se mantén aberto só o fai con carácter vacacional. Casas pechadas, cultivos abandonados, poboación en franco retroceso e envellecida, paisaxe mutilada e sostida coas próteses espurias dos eucaliptos e os piñeiros de crecemento rápido que atopas por todas partes.
Despois da triste sorpresa do raposiño morto e ata o meu encontro co vello, o meu camiño viuse balizado, coma se me precedese a argucia dun macabro Polgarciño, por unha serie de bolboretas mortas. Sobre o asfalto azul, os seus cadáveres nun número que non contei, foran levándome, con ou sen designio esotérico, ao meu encontro co vello labrador desencantado e xa case intemporal, como unha pantasma encarnada, como un aparecido amable que viñese dar conta doutros tempos.
O meu paseo continuou con algunha que outra incidencia máis quizá digna de ser contada. Xa vos dixen que a miña muller acudiu ao rescate cando resultou claro que nos afastabamos demasiado e que o regreso, ademais de fatigoso, había ser demorado en demasía.
Podería, si, continuar esta crónica, pero vou poñer punto final aquí. En calquera caso, non alcancei o meu obxectivo. Nin Ximarás nin a súa pintoresca igrexa.
Volverei tentalo. Nala e eu volveremos tentalo.
En 1900 o concello de Begonte roldaba os 7.500 habitantes. En 2019 a cifra descendeu ata 3.026.