Malia a marca rítmica e rotunda do metrónomo estrondoso das rodas nas vías, Carmiña renunciara a medir o tempo. Aniñada no seu recuncho, xunto á fiestra, Carmiña pechara os ollos cando o tren lanzou o seu ouveo violento e calmeou coma un búfalo enorme arroxando aos lados espesos remuíños de fume branco, que marcharon en retallos descompostos pola estación de Valencia. A voz brutal da locomotora xemeu cun queixume de besta colosal antes de comezar a arrastrar todo o peso incrible que lle botaran ás costas. Entón Carmiña pechou os ollos abafada polo propio peso da súa alma, e subtraeuse á realidade, renunciou ao tempo, esforzouse por conseguir, incluso, unha especie de sofronización, que a trocase inmune á contorna inmediata do compartimento que ocupaba xunto a outras dez ou doce persoas, entre elas os seus curmáns Irma e Ovidio; e tamén á contorna fugaz, apenas cambiante, que podería abarcar coa súa mirada a través da xanela. Non era esta a razón naquela ocasión, pero a persistencia da mismidade das paisaxes en viaxes longas, esgotaba o posible afán contemplador da Carmiña viaxeira. Naquela ocasión pechara os ollos, curiosamente, non para illarse do fastío ou a fatiga da paisaxe, ou da presenza incomodante dos outros viaxeiros –de todos menos Ovidio e Irma, por suposto –. Naquela ocasión recolleuse sobre si mesma para illarse, curiosamente, de si mesma. Deixouse bambear polo suave abaneo lateral do vagón, consentiu que o ritmo seco e sonoro das vías a arrolase e tratou de morrer durante todo o tempo que lle fose posible.
Este proceso pertence á fase final dunha viaxe que oín contar ducias de veces. A viaxe que realizou o avó da miña muller (o tío Maira para Carmiña e as súas irmás), desde a pequena capital onde vivía ata Valencia nada máis terminada a guerra. Durante os tres últimos anos tratei de reconstruír a exactitude de todo o que oín. Resultoume imposible. En tres fontes básicas bebe esta historia. Son fontes autorizadas as tres, pois as tres foron protagonistas. Pero ocorre que a exactitude de moitos datos é puramente emocional máis que obxectiva. Reunín os recordos como puiden. Sei que hai moitas imprecisións e algunha inconcreción no relato. Para ser máis preciso tería que remexer memorias que, en moitos casos, non queren ser remexidas e, talvez, habería de mancar algunha conciencia. Non pagaba a pena. Non era necesario. O que falte nesta historia calquera pode imaxinalo. Ata aqueles que xa non recordan nin o nome das súas vítimas.
En calquera caso, a viaxe que realizou o avó ata Valencia, nos días xustos da Vitoria, para salvar quen sabe se a Carmiña de si mesma, paréceme unha metáfora ben cruel e ben atinada do que foi a guerra civil. Ao avó, un vencedor involuntario, un home, maduro xa, da retagarda do bando nacional, tócalle trasladar a vitoria ata Carmiña, unha perdedora. Ela si foi vencida, ela si. Ovidio e a súa irmá Irma, tamén, pero tamén involuntariamente, malia si mesmos igualmente, do mesmo xeito en que ao avó tócalle ser un vencedor. Son nenos. A vitoria –e antes a guerra– pasou sobre eles como pasa a chuvia ou o vento ou a tormenta. Ninguén é culpable de que chova, e o raio, cando fulmina aos homes non anda buscando –nin sinalando– culpables tampouco. Oxalá as cousas fosen así de sinxelas! É o silencio o que vai unir a Ovidio e a Irma co avó, deixando atrapada a Carmiña no medio. Os tres saberán pronto que deben calar. Como testemuño irrefutable diso teño a carta que me escribiu Ovidio cando eu lle pedín os datos que puidese reunir para min sobre esta viaxe. Non só calar, di Ovidio na súa carta, senón finxir. No finxemento buscarán a salvación. Ovidio recorda poucas cousas de todo aquilo. É normal. Por unha banda, era un neno. Por outra, quizais a súa memoria se negue a recordar. Á fin e ao cabo, ningunha memoria pode resultar indemne a tan longo finxemento. Todo posúe un ton onírico ou unha envoltura nebulosa, como de recordos moi afastados –que o son–, dime Ovidio na súa carta, ou dificultosos –tamén o son–. E dolorosos. E onerosos. Recordar ten un prezo que, se cadra, nin un mesmo, nin todos xuntos desexamos pagar. Pero as bágoas da súa nai recórdaas con absoluta claridade. Esas bágoas serán o motivo recorrente do seu relembrar. Relembrar, dime na súa carta. Ovidio sabe que cada vez que desexe recordar aquel día ocorrerá sempre o mesmo. Toda a súa visión interior ocuparaa o rostro da súa nai, que non será un rostro propiamente, senón unha especie de máscara de cristal verdoso -dun verde limoso de lamazal- sen faccións, pero cuberta de bágoas. A través dela, tinguidos por ela os seus recordos, verá, diminutos pero nítidos, aos soldados republicanos, esfameados, esfarrapados, deslizándose coma pantasmas furtivas contra as fachadas das casas; a medio uniformar, cunha manta atravesada ou uns concos que colgan ruidosos e que non serven xa para nada porque non haberá máis racións na fronte. Van camiño da praza de touros, a convertérense en prisioneiros de guerra ou en condenados a morte. E, ademais, o silencio. Non hai ruído ningún nos seus recordos. Ovidio pode ver tres cousas superpostas ao mesmo tempo. En primeiro lugar o rostro choroso e transparente da súa nai, ao fondo as fachadas das casas que acollen a sombra furtiva e derrotada dos pobres soldados prisioneiros, e no medio, entre estas dúas imaxes, o camión, verde, militar, sen toldo, coa caixa repleta de mozos de camisa azul armados ata os dentes, vociferantes, poida que disparando ao aire, pero sen emitir ningún ruído no recordo. Entre eles destaca a rexa figura dun garda civil con tricornio. El veo todo desde a ventá mentres a súa nai chora agarrada aos seus ombreiros. Pero agora sabe que o primeiro que viu non foi nada disto. O primeiro foi o avión que sobrevoaba o Miquelet sen que as metralladoras antiaéreas fixesen fogo. Iso foi o primeiro. Entón si que hai son. Todas as campás e todas as sirenas de Valencia soan e redobran para recibir aos vencedores. E a xente, -inequívoca inauguración do longuísimo finxemento-, que se botaba á rúa a vitorealos, para facerse ver xa desde o primeiro momento. Por que no medio do redobre de campás e do ouleo das sirenas sempre que aparece este recordo oe o son áspero, indubitable, dunha pala que se arrastra para recoller a súa carga de terra? Cando o ruído irrompe no seu recordo a verdade é que o atorde. Ovidio prefire a evocación silenciosa.
O tren lanzou dous ou tres veces seguidas o seu grito inapelable. Carmiña abriu os ollos, subiunos desde a punta dos seus pés cunha lentitude case imposible. Ovidio ía ao seu lado. Irma en fronte. O avó, o tío Maira para ela, percorría con pasos morosos o corredor do vagón. Levaba todo aquel tempo de viaxe e mantiña impecable a súa figura. O uniforme azul sen unha mancha, as correaxes e as polainas de coiro negro, lustrados e brillantes, os botóns metálicos relucentes, o cabelo louro ben peiteado, o bigote rizado sen desmesura, as fazulas escrupulosamente afeitadas a navalla. Ás veces, ao pasar ante a porta do compartimento, retardaba aínda máis a lentitude das súas pisadas, e mirábaos cos seus ollos intensos, azuis. A mirada do avó fería a Carmiña. A súa chegada a Valencia despexara calquera dúbida sobre a auténtica magnitude do drama que a afectaba. O avó traía a vitoria ata ela, a redención para ela, pero tamén, e sen ningún asideiro ao que agarrarse para facer forza, traíalle a absoluta dimensión da guerra, traíalle a guerra espida, esfolada, en carne viva. O seu irmán Ramiro morrera na fronte de Teruel, envolto no fervor azul da Falanxe; o seu tío Pepe permanecía encarcerado na Coruña, coa pena de morte conmutada por cadea perpetua, grazas a unha clemencia que ninguén sabía moi ben a quen deberlla; do tío Luís, fuxido, convertido nun lobo do monte cos soños coagulados nun callón amargo abrasándolle as entrañas, ninguén coñecía o seu paradeiro ou a súa sorte.
Ramiro apenas tiña os dezaseis anos cando estalou a guerra. Fora captado pola Falanxe. Os xerifaltes locais, membros todos eles de familias eminentes, utilizábano como enlace. Trasladaba consignas, ordes, mensaxes secretas duns a outros. O día 21 de xullo consolidouse a sublevación militar na capital, despois de que chegasen, desde o dezasete ou dezaoito os ecos funestos do alzamento. O comandante en xefe da praza, un coronel de infantería, publicou un bando decretando o estado de guerra. A sintaxe das frases que o compoñían – aí está o bando para quen desexe comprobalo – era espantosa, pero a sintaxe interna resultaba implacable, diáfana, intelixible ata a trepanación dos cerebros, desde a mera realidade da rúa, e porque a propia contundencia das ideas salvaba a corrupción da gramática. Aquela dobre sintaxe, a da forma abrupta e a ánima implacable, ía ser a sintaxe da guerra. Habería de ser tamén a da vitoria. Pero a guerra implantouse realmente na capital o día que fusilaron a don Rafael. Don Rafael era médico e, segundo acordo común que alcanza ata os nosos días, un home de ben. Proclamara a República desde o balcón do concello, naquel abril que quedou, talvez, sen adxectivos. É dicir, converteuse nun condenado a morte desde o momento mesmo en que estalou a guerra, posto que a vitoria ía caer do outro lado. Hai recordos que son imaxes pero hai outros que son palabras. A guerra empezou o día que fusilaron a don Rafael. Xenoveva, a muller do avó, (do tío Maira para Carmiña e as súas irmás), cando accedía a falar desta viaxe que estamos relembrando, comezaba a recordar sempre por esta frase. Despois os recordos podían tomar unha dirección ou outra, pero sempre empezaban por aí. O avó, recordaba Xenoveva, chegou aquel día angustiado polo peso incrible das correaxes. O primeiro que fixo nada máis entrar na cociña foi desembarazarse deles e logo sentou no banco. Víralle facer aquilo mesmo centos de veces. (Centos? Vexamos, vinte por trescentos sesenta e cinco son… sete mil trescentas!). Víralle facer aquilo aproximadamente sete mil veces. Pero xamais fora coma entón. As correaxes non o angustiaban. Ao contrario, cinguían a súa figura recia, robusta, vigorosa – a sólida figura do tío das nenas, dime Ovidio na súa carta -, e conferíanlle unha esvelteza, unha lixeireza da que el carecía. Pero aquel día as correaxes angustiábano coma se pesasen mil quilos. Sentou no banco. Baixou a cabeza cara aos xeonllos e ocultouna entre as súas mans grandes de labrador. Fusilaron a don Rafael, dixo. Desde primeira hora da mañá sabíao todo o mundo. Non se falaba doutra cousa na cidade, porque no amencer daquel día, coa descarga que segou a vida de don Rafael empuxando o seu sangue contra a tapia máis recóndita do cemiterio, empezara a guerra para eles. Ata entón a guerra fora só un concepto. A morte de don Rafael instalou a guerra na cidade, e deixouna alí instalada para sempre. Houbo un poeta, encerrado no seu cuarto a soas coas sombras, que escribiu un poema secreto, unha oda desgarrada ás cunetas, que a partir daquel momento convertéronse en sepulcros infamantes. Aparecían os cadáveres polos arredores da cidade e ninguén se atrevía a darlles sepultura. Que podía pasar se alguén se apiadaba dun daqueles cadáveres cun tiro na caluga e dáballe sepultura? Virían preguntarlle por que o fixera? Coas súas camisas azuis, as súas correaxes e o seu runfante fervor, virían? Contaban que os mortos das cunetas adoitaban ter un tiro na palma da man esquerda. Era a mensaxe cifrada para a fosa común, sen cruces nin bendicións. Xenoveva accedía a recordar estas cousas, di a miña muller, cando elas dúas achábanse a soas, e sempre en voz baixa e logo de asegurar a soidade con varias miradas receosas. Recordaba a viaxe do seu home, e a dura e longa adaptación de Carmiña á nova sintaxe dos vencedores na rutina mesquiña e suspicaz da pequena capital onde vivían. Recordaba rumoreando case ao oído da súa neta. O longo rumoreo que a guerra deixou instaurado en todas as paisaxes.
O dezasete ou o dezaoito, – os que recordan para min non logran ser máis precisos -, Ramirito, o único irmán varón que tiña Carmiña, foi detido. Durmiu aquela noite no calabozo da prevención. En casa apareceu un policía a pedir unha manta para el. Un amigo, hai que supoñer, dime Cándida. Un xeneral retirado con toda a súa familia, a súa muller, a súa filla, o seu xenro e un neto, medorento de posibles represalias, acudiu refuxiarse na súa casa, a prestixiosa fonda que rexentara a súa avoa e que agora levaban un pouco entre todas. O vinte e un, cando o rudo oficial de infantería publicou o seu bando desastroso, todos os medios cambiaron de lado. Os sublevados, para previr unha posible acción inimiga desde Asturias, mobilizaron algúns continxentes cara a esa fronteira. O avó foi destacado a Ribadeo, onde o tío Pepe acababa de ser detido e condenado a morte en xuízo sumarísimo. Alí atopouse con Ramirito, – a camisa azul, as correaxes, as cartucheiras e o fusil -. Formaba parte dun grupo, trasladado desde a capital do que, sen dúbida, era o membro máis novo. O avó ignorou aos cabecillas daquela partida e encarouse co rapaz.
-Que fas ti aquí?
-E que vou facer, tío? Defender España!
-Ti vés comigo e non te separas de min, estamos?
-É que vin con eles, tío. Eu…
-Comigo, dixen.
É de supoñer que habería cruzamento de miradas, torvas, airadas, desafiantes, entre os mandos provinciais e o avó. Pero o avó non era home afeito a vacilar nin tampouco a retroceder ante ningún outro nin a ceder o sitio se consideraba que o sitio lle correspondía. Quen era aquel garda de merda que viña converter a un dos seus nun mero raparigo fuxido de casa sen permiso? Pero á mirada azul do avó escapábanselle brillos fríos, metálicos, cravada en fite na insolencia apenas insinuada dos mandos do sobriño, aqueles fillos de familias eminentes, que andando o tempo serían heroes ou mártires, e darían o seu nome a varias rúas da capital. Humillado pola autoridade familiar, Ramirito acompañouno de mala gana. Pasaron un día en Ribadeo, sen que se producise ningún incidente, e volveron á capital relevados por tropa regular. Desde aquel xusto momento Ramiro viviu co único afán de marchar á fronte. Cada vez que un convoi de tropas se organizaba, contoume Cándida, acudía o rapaz á estación para alistarse. Todas as veces mandárono de volta a casa. Todas as veces menos unha, que prosperou o intento. Cando as súas irmás quixeron reaccionar, resultou imposible. E Ramirito, transportado por un tren interminable ateigado de soldados, conseguiu cumprir o seu soño de ir á fronte. A súa irmá Carmiña estaba en Madrid naquel tempo, coa tía Consuelo e os seus fillos, Irma e Ovidio. O marido da tía Consuelo colocouna no Ministerio de Agricultura, na Dirección Xeral de Reforma Agraria, que el dirixía. Alén da liña do ben e do mal que unha man estigmatizadora trazara de súpeto sobre a pel de todos, Carmiña manteríase no seu posto, era de supoñer, leal ao goberno da República. Mentres, o seu irmán pequeno, avanzaba cara a esa liña do ben e do mal que dividira en dous á súa propia familia, que a súa propia irmá non sabía que gravaran sobre a súa pel, nin el tampouco coñecía que a levaba impresa na súa. Aquela mesma liña que metera no cárcere ao tío Pepe, condenado a morte pola súa lealdade ao goberno constitucional; que convertera nun lobo do monte ao seu tío Luís, cos soños coagulados nun callón amargo abrasándolle as entrañas; que chuspira unha bala rabiosa contra o peito – peito xeneroso, segundo acordo común – de don Rafael, empuxando o seu sangue contra a tapia máis recóndita do cemiterio. Antes de que outra bala, menos aleivosa pero probablemente habitada pola mesma rabia, cortase en seco todo o seu ardor patriótico, Ramiro volveu a casa de permiso polo menos un par de veces. A guerra non o cambiou, recorda a súa irmá Cándida. Rastrexei no seu rostro, díxome, mergulleime no fondo dos seus ollos, nas engurras posibles ao redor das órbitas, nos rictos que puidese conformar a súa boca, pero non achei nada que a guerra puxese alí. Seguía sendo o mesmo neno que subira a un tren que, se ninguén o remediaba, acabaría achegando a punta do canón do seu fusil de xovencísimo veterano ata a cabeza ou ata o peito da súa irmá Carmiña, que continuaba, xa en Valencia, cumprindo co seu deber de lealdade á República.
-Vou seguir na guerra ata que expulse a todos os rusos de España- contestara unha vez Ramiro á súa irmá Cándida, cando esta lle propuxo a posibilidade dun cambio de destino cara a posicións máis atrasadas.
Pero Ramirito non chegou nunca a Valencia. A Valencia chegou a vitoria manchada xa co seu sangue e co sangue de miles e miles de seres humanos que deixaron inscrito un punto e seguido na Historia detrás do cal, ata hoxe mesmo, ninguén foi capaz de escribir unha soa liña.
Ovidio entendeu a derrota cando viu chorar á súa nai. Recórdao con palabras belísimas na carta que me enviou. E logo recorda o estupor, o desconcerto de verse protexido polo inimigo: o tío Maira, co seu uniforme azul de policía do outro lado. Carmiña, nesa mesma circunstancia, miraba ao seu tío dun xeito ben distinto. O avó trasladaba ata ela a vitoria, seguramente pese a cada un dos dous, impoñíalle unha salvación que ela non desexaba, outorgáballe unha redención que non quería. O que Carmiña quería era entregarse, correr a mesma sorte dos seus compañeiros; ou exiliarse. A tía Consuelo non llo consentiu, nin a familia que os tiña a todos acollidos desde que as cousas empezaron a torcerse, xa ao final da guerra. O avó, o tío Maira, acabou de convencela.
-Non cres que xa houbo bastante sufrimento na túa familia? E todo o que nos queda aínda por sufrir! Non podes nin imaxinalo!
Todos os días, á tardiña, Cándida e as súas irmás achegábanse ata a comandancia militar, a comprobar a ausencia do irmán na lista de baixas. Ramiro resultou ferido en Teruel. Unha bala explosiva esnaquizoulle os intestinos. Os mandos de Falanxe, que realmente apreciaban ao seu xove guerreiro, fixeron chegar a noticia ás súas irmás directamente, eludindo listas ou comunicados oficiais. Cándida acudiu ao tío Maira. Ramiro agonizaba hospitalizado en Zaragoza. Quería ir reunirse con el. Cándida era a xefa moral da súa familia. Mantívose serena en todo momento. Rezou moito xunto ás súas irmás, na catedral e na casa, como aprendera que debía facerse en situacións desta índole. Juanita desesperábase cuns remorsos vans, que logo foron unha cicatriz durante toda a súa vida.
-Oh, Deus! Se Ramirito só é un neno. Se aínda hai, coma quen di, dous días pedíame permiso para ir ao cine. Parece que o estou vendo. Juanita, déixasme ir esta tarde ao cine? Poñen unha de Errol Flint que debe de ser boísima. Déixasme ir, eh? Non e non. Hoxe non vas ao cine. Oh, Deus! Por que sería tan torpe con el? Todo por aforrar unha peseta!
O tío Maira, o avó, solucionou os seus días cos seus xefes e acompañou a Cándida ata Zaragoza. Viaxaron nun convoi militar, cheo de soldados. Unha nova remesa de carne xove para a fronte. O tren era unha mestura de vagóns de todas clases. Habíaos con compartimentos e asentos forrados, habíaos sen ningún tipo de divisións interiores, con bancos corridos de madeira, e habíaos que eran simples caixóns para acoller mercancías onde os soldados amoreábanse á intemperie, suxeitándose os gorros coas mans. A Cándida fixéronlle sitio nun compartimento, xunto á porta. O avó durante case toda a viaxe moveuse dun lado a outro polo corredor, como faría logo, á volta de Valencia acompañado de Carmiña e dos seus curmáns. Ela ía cómoda na súa esquina. Os soldados apertábanse uns contra outros no resto do espazo. Case todos fumaban e case ningún falaba. Cándida levaba unha medalla de ouro, un círculo cunha virxe en relevo, colgada sobre o breve pico do escote. Nun momento que alzou a súa mirada tropezou coa do soldado que viaxaba en fronte. Podería ter un ano ou dous máis que o seu irmán. Mirábaa cun remanso de tristeza no fondo dos seus ollos escuros.
-Por que non me dá esa medalla, señorita? – díxolle – Para que me axude na guerra.
O avó detívose na porta e mirou ao soldado cos seus ollos azuis.
-Non sabe canto o sento- respondeu Cándida- Lévolla ao meu irmán que tamén está na fronte.
O avó deixou que a súa mirada arrefriase nas doces palabras de Cándida e continuou os seus paseos polo corredor do vagón. Ramirito estaba hospitalizado nun enorme edificio, sé dalgunha sociedade cívica, pensa Cándida que debía de ser cando recorda para min, próximo ao río. Esta proximidade dedúcese facilmente porque Cándida recorda que de cando en vez saía a airearse a unha terraza, quizais o relanzo onde remataba unha posible escalinata de acceso ao edificio, apoiábase nunha balaustrada de pedra, sobre o Ebro, e alí choraba e rezaba polo seu irmán, e quen sabe se por moitas outras cousas máis. O avó acompañouna ata o hospital. Recibiunos a enfermeira xefe, unha monxa completamente branca.
-Non me digas nada, filla – díxolle a Cándida.- Seino todo de vós. Ramiro non fai máis que falar de vós. Xa sei que sodes cinco -mostraba a man aberta, os dedos separados – nun – pechaba o puño e deixaba o índice ergueito-. Está moi mal, filla- engadiu cambiando o ton e borrando o sorriso.
O médico díxollo doutro xeito.
-Só a fortaleza física deste rapaz explica que aínda permaneza vivo.
Déronlle unha bata branca, colocaron unha cadeira á beira da cama do irmán, e alí pasou cinco días, consentíndose tan só as ausencias lóxicas que calquera pode imaxinar. O avó aloxábase, mentres tanto, no cuartel da policía de Zaragoza. A sala onde xacía Ramirito, probablemente un salón de baile, estaba chea de camas e as camas cheas de feridos.
-Son todos rusos – díxolle Ramiro a Cándida cun triste sorriso nos beizos exangües -. Fíxate! Vou morrer rodeado de rusos.
Ramirito morreu ao quinto día. A orde de Franco era tallante. Non se consentían traslados de cadáveres. Os xerifaltes da Falanxe visitaron a Cándida.
-Ti non te preocupes, que a Ramiro lévalo. Se é preciso, roubamos o seu corpo para ti.
Non fixo falta. Desde a pequena capital onde vivían chegou unha camioneta fretada pola Falanxe local. O avó e Cándida regresaron nela, co cadaleito de Ramiro depositado na caixa. Fixeron noite en Ávila. Viaxaban amparados por salvocondutos militares e aloxábanse e comían en recintos controlados por eles. Cándida recorda que cearon nun amplo salón, – non pode precisar se dalgún hotel ou, tamén, como a sala-hospital repleta de rusos de Zaragoza, pertencente a algunha sociedade cívica da cidade de Ávila -. Cearon rodeados de militares uniformados, de falanxistas, de regulares e tamén de civís. De súpeto todo o mundo púxose en pé e saudou brazo en alto. Ela tardou un chisco en reaccionar, igual que o avó. Non comprenderon o que pasaba ata uns segundos despois. Dalgún punto remoto da rúa chegaban, amortecidas pola distancia e pola cortinaxe, as notas do himno nacional. Cando rematou a música, todos os presentes prorromperon en gritos patrióticos. Cándida pechou os ollos e non puido evitar encollerse coma se chovesen pedras sobre ela. A música e os gritos que acababan de envolvela foron a rúbrica definitiva da acta de defunción do seu irmán, depositado na camioneta, nalgunha rúa de Ávila. Rematada a música, sentaron todos de novo e continuaron ceando coa actitude máis probable que ostentarían se aquela interrupción xamais se producira.
A viaxe a Valencia non foi tan doada de organizar como a de Zaragoza. Empezando xa polo motivo as cousas eran moi diferentes. A Zaragoza ían reunirse cun heroe, cun mártir, cun patriota indiscutible. Carmiña era unha muller comprometida coa República, funcionaria dun servizo controlado polos comunistas. En canto a Ovidio e Irma, eran os orfos dun líder destacado da esquerda republicana. Só suavizaba a cuestión a data do seu falecemento, 1934. A liña regular ata Madrid, e de Madrid a Valencia resultoulle imposible ao avó. Tiña que saltar dun tren a outro, ficar tirado nunha estación desamparada á espera dun convoi que non chegaba e vendo como outro partía sen que lle permitisen subir a el. Con todo, tivo unha desas inspiracións que xorden da cultura profunda dun pobo como o galego afeito de antigo a negociar favores. Requiriu o seu trigo oculto, pois xamais se sentiu inmoral por preservar o pan da súa familia, coceu doce bolos panchudos de pan moreno e empregounos como moeda infalible para franquear o seu camiño ata Valencia. Pola súa banda, Cándida mobilizou as plumas favorables de tres ou catro próceres da capital, entre eles o xeneral retirado que se refuxiara na súa casa, e conseguiu un feixe de certificados de boa conduta para a súa irmá Carmiña. O avó asegurou os papeis no peto interior da súa guerreira. Con eles concluíu a súa impedimenta, composta, sobre todo, dunha firme determinación, do seu precioso pan moreno e dunha boa porción da matanza clandestina que realizaba todos os anos en novembro. Sabía que, aparte doutras cousas, a fame había de estar esperándoo en Valencia, ademais de toda a que puidese atopar polo camiño.
-Non diga ao que vai, Maira-aconselloulle o seu xefe cando xestionou o permiso para a viaxe a Valencia-. Non o diga, fágame caso.
Un garda civil reclamoulle a maleta nalgún punto do traxecto. Estaba o avó esperando entre tren e tren, de pé no peirao dunha pequena estación castelá coa maleta entre as pernas. Un can, teimudo, achegouse a uliscar. O avó intentou espantalo sen esaxerar o xesto. O can afastábase un par de metros, pero volvía, medroso, esfameado. O avó mirou ao redor. Na estación apenas catro ou cinco persoas esperaban, igual que el, a oportunidade de proseguir a súa viaxe, no medio da nova tolemia que sobrevira coa vitoria. Para librarse do acoso comprometedor do can, o avó refuxiouse nos servizos. Cheiraba a pestes alí dentro, todo era noxo e desleixo. As portas dos retretes estaban rotas e os inodoros aparecían atascados por unha mestura de excrementos, papeis de xornal, augas sucias. O garda civil seguiuno ata alí. O tricornio calado ata as cellas, o capote triangulando a súa imaxe, o mosquetón colgado do ombreiro.
-Moito interese mostraba o cadeliño ese de aí fóra pola súa maleta, amigo-dixo o garda con voz maligna.
O avó xeou o brillo azul dos seus ollos. Cambiou a maleta á man esquerda. Asentou a súa figura sobre o compás aberto a medias das súas pernas e dixo:
-Quere vostede abrila?
O garda civil sostívolle a mirada uns instantes coa man agarrada á correa do fusil, o polgar inquedo.
-Se é cousa persoal, non hai por que-replicou con avaricia sucia nas regañas dos seus olliños pitañosos-. Podería tratarse de bens a compartir.
-É cousa persoal-dixo o avó.
Carmiña estaba refuxiada ao seu pesar na casa dun notable valenciano, un home de ben, antirrepublicano acérrimo e amigo incondicional da tía Consuelo. Non estaba retida á forza, se somos rigorosos, pero si se atopaba sumida nun marasmo de dúbidas. Que papel debía asumir? Virar as costas, tratar de pasar desapercibida e librar de calquera posible represión? Exiliarse, cara a Chile, cara a México ou Arxentina, como tantos e tantos que partiron en barcos desde Valencia? Entregarse para correr a mesma sorte que moitos dos seus compañeiros detidos trala ocupación?
Pero o avó, o tío Maira, chegou como mensaxeiro ineludible. A guerra non era só problema seu. Por moito que un sufra, por moito que sexa o dano que deba soportar, un nunca é o centro do mundo, a non ser que só sexa capaz de miralo todo desde si mesmo e cara a si mesmo. A guerra pasara sobre España como unha nube mefítica. O avó traía noticias que impedían a Carmiña zafarse da súa propia conciencia atormentada. Sería posible acomodar a conciencia ao prezo que habería de pagar para continuar vivindo? Onde ía situar Carmiña a memoria de Ramirito, morto por unha bala que a defendía a ela mesma do seu propio irmán? En que lugar da súa vida e da súa conciencia, en que parcela do seu futuro, tería cabida a morte atroz de Ramiro, onde daría ela repouso ao seu cadáver envolto no fervor azul da bandeira da Falanxe? E os seus tíos? O tío Pepe en prisión, Deus sabería para canto tempo, coa pena de morte conmutada por cadea perpetua. O tío Luís convertido, quizais, nun lobo do monte, se a fortuna non lle franqueaba unha fuxida cara á liberdade noutros pagos. E o tío Maira xurdía desde o outro lado do mundo para imporlle unha salvación que ía ser inescusable para todos os que quedasen en España. Que podía facer ela? Que debía facer?
O tren asubiou arqueando a súa fragmentada lonxitude nunha curva ampla das vías. Asubiou e Carmiña pechou os ollos de novo. O arco distendido da curva fixo máis brusco o troupeleo, axitou máis o seu corpo empequenecido na esquina do compartimento, xunto á fiestra. Ovidio, o neno estantío que sentaba ao seu carón, moveu levemente a súa man para coller a dela. Carmiña apertouna con forza, esmagando os dedos brandos e quentes do meniño, e rompeu a chorar con bágoas mortas detrás das pestanas pechadas, con saloucos estrangulados no seu peito enervado pola confusión e a impotencia.
O tío Maira, o avó, continuaba co seu ir e vir ao longo do angosto corredor do vagón. De cando en vez retiña as súas zancadas e derramaba o brillo azul da súa mirada protectora sobre a súa sobriña e os dous nenos que a acompañaban. Pasado xa do todo o arco da curva, o tren emitiu unha vez máis o seu ouveo tremendo e introduciuse nun túnel longo, escuro, interminable, levándoos a todos nas súas entrañas.
Retrato do avó que subiu ao tren. Bisavó da ilustradora.