Contaba o meu pai que andaba por Guitiriz cuns amigos cando recibiu o aviso de que tiña que presentarse nas instalacións militares, na Coruña. Fora mobilizado.
O meu pai era da quinta do 34. Pasara a Revolución de Asturias. Desa vivencia só me transmitiu un recordo. Foi o único tiro que estiven a piques de pegar, díxome. Iamos de patrulla comandados por un sarxento e empezaron a disparar sobre nós. Un francotirador. Repregámonos contra os muros das casas. Eu ía detrás do sarxento. Localizamos ao tirador. Disparaba parapetado nunha fiestra. Colocara un zapato para abrir o oco e desde alí disparaba. Soldado, díxome o sarxento, velo? Dispáralle. Eu dispoñíame a obedecer. O sarxento debeu notar a miña pouca seguridade. Trae aquí! E arrebatoume o fusil e foi el quen disparou.
Máis ou menos así contaba o meu pai o único recordo que me transmitiu do seu paso por Asturias. E o certo é que non podo asegurar como acabou aquilo, que foi do francotirador, nin tampouco o pobo ou cidade de Asturias onde tivo lugar o suceso.
O meu pai e dous dos seus irmáns foron mobilizados ao comezo mesmo da guerra civil. Acuarteláronos no colexio dos maristas, en Juana de Veiga, requisado para convertelo en cuartel. O meu tío Eduardo, o meu tío Adolfo e o meu pai reuníronse alí. Eduardo, ao parecer, estaba moi consternado. Acababa de casar. O que menos lle apetecía era verse metido nunha refrega militar. Contaba o meu pai que el tomouno con moita deportividade e pouca convicción. Isto é cousa duns días, díxome que dixera aos seus irmáns. Eu metín nun maletín un par de mudas, o imprescindible para o aseo e uns cantos paquetes de cigarros, díxome. O avó moveuse. Con tres fillos mobilizados, tiña dereito a liberar un. O tío Eduardo, na súa condición de recén casado, foi o afortunado. Adolfo pasou a guerra enteira e parece que con moitísimo sufrimento. O meu pai tamén e non lle debeu ser fácil pasala tampouco. Toda a súa vida levouna colgada como un lastre do seu ánimo. Non facía máis que falar dela. Falaba dela, sen angustia nin desacougo, en aparencia, pero esa fixación por rememorar as súas vivencias durante a contenda delata, sen dúbida, un ánimo traumatizado. Ferido. Non pode ser doutro xeito. O meu pai tivo sorte, moita sorte. Non teño claro como ocorreu. Unha das versións probables sitúao a el e a un grupo de soldados en formación, no patio do colexio dos maristas reconvertido en cuartel. Un sarxento -sempre os sarxentos, parece inconcibible un exército sen sarxentos- ordenou: Os que saiban escribir a máquina, un paso á fronte. Practicamente todo o batallón ou o rexemento ou o que fose, que eu non sei, deu o paso á fronte. O meu pai era moi bo mecanógrafo. Elixírono a el. Pasou a ser o secretario ou axudante -non me pidades exactitude nos cargos militares, nunca estiven próximo ao exército- dun comandante médico, don Julián, que amañou para mantelo cabo de si todo o tempo que durou a contenda. Don Julián non permitiu que o meu pai marchase á fronte nin cando el mesmo quixo facelo, nin cando ordes directas de Franco -como me fode escribir o seu nome!- obrigábano a iso. Informado de que había soldados útiles para o combate ocupando postos de retagarda, o propio Franco emitiu unha orde de inmediata incorporación a primeira liña de fogo, para formar con eles unha especie de pelotón de castigo. Don Julián, que atopara un magnífico xestor nas habilidades administrativas do meu pai, enxeñouse para mantelo ao seu lado. Pero iso non impediu que vivise a guerra, na retagarda, si, pero na retagarda da primeira liña, alí onde se libraron algunhas das batallas máis cruentas da guerra civil, nunha transhumancia a sangue e fogo desde a súa Coruña natal ata Teruel.
Contaba o meu pai anécdotas extraordinarias, algunhas difíciles de crer por máis que resultasen fascinantes. Pero contoumas tantas veces ao longo da súa vida, sen incorrer en contradicións, nin en dúbidas ou vacilacións, nin novos énfases engadidos nin en perda de detalles. Tratábase de recordos ben fixados nunha memoria moi probablemente atormentada, o que, pese ao seu carácter ás veces rocambolesco, facíaas máis que verosímiles. A medida que volas traslade a vós, vós mesmos poderedes xulgalas.
Contaba que un día, ao entrar ao cuartel reconvertido atopouse cunha tropa formada no patio. Nas filas estaba Agustín, un seu curmán de Betanzos, fillo do seu tío Cesar. O tío Cesar -esta información proporcionouma a miña nai- andou fuxido e agochado durante algún tempo despois do alzamento. Non teño datos sobre a súa filiación política, pero está claro que debeu significarse na esquerda republicana. Aínda que tamén é moi probable que máis dun e máis de dous tivéranlle teima por motivos alleos á política, non imos descubrir agora a miseria que arroxou sobre as terras de España o glorioso alzamento nacional.
Os dous curmáns saudáronse no patio conventual militarizado. É fácil imaxinar a escena. Daríanse un abrazo, preguntaríanse un polo outro… Estámonos preparando para marchar á fronte, dixo Agustín ao meu pai. Desexaríanse sorte, volverían abrazarse…
Alguén o chamou polo seu nome a meu pai cando xa se metía nas dependencias interiores.
-¡Díaz!
O meu pai volveuse ao que o chamaba. Nunca me dixo quen fora.
-Díaz, que tes que ver ti co soldado que acabas de saudar?
-É o meu curmán.
-O teu curmán?
Imaxino unha mirada longa e calculadora daquel home aos ollos do meu pai e logo a Agustín, formado no patio.
-O teu curmán. Pois móvete, se podes, porque ese home está morto. Hai unha bala que leva o seu nome, comprendes?
Imaxino o absoluto estupor no rostro do meu pai.
-Non ben entre en combate, esa bala alcanzarao, comprendes? E non virá precisamente do outro lado. Móvete, se podes.
O meu pai acudiu ao tío Carlos, xeneral retirado. Non teño eu á miña por unha familia de grande arraigo militar, pero cónstanme catro ou cinco militares de alta graduación. Ás veces, repasando vellas fotos coa miña nai, aparecía o retrato dun home uniformado, aposto, de barba enérxica e finamente esculpida. Manolo Casteleiro, dicía a miña nai; o marido da tía Amalia. Era brigadier. Brigadier. O tío Carlos moveuse, acudiu a todos os seus contactos e aportou unha solución. Que Agustín se aliste voluntario no corpo de regulares.
Os regulares, os temibles regulares, que, xunto cos lexionarios vindos de África ían sementando sangue e terror por onde queira que pasasen.
Para salvar a vida, Agustín, o curmán do meu pai, houbo de xogala, seguido seguido, en primeira liña de combate, durante todo o tempo que durou a guerra.
Sobreviviu.
Coñecino xa de maior. Á maior parte da extensa familia dos meus pais, por diversas razóns que agora non veñen a conto, coñecina cando eu xa era un home. O Agustín que eu coñecín era un home que pasaba con amplitude a mediana idade, de aspecto apracible e bondadoso. Afable e cariñoso. Naturalmente que nunca falei con el desta vivencia súa. Cando coincidiamos, buscaba a forma de conversar con el. Buscaba algunha pegada do horror que tivo que sufrir nos feroces combates aos que se viu empuxado no seu rostro, nas súas expresións, nos seus ollos, nalgunha palabra que o delatase. Nunca a atopei. Só a ollada serena do home afable, cariñoso, apracible e bondadoso, que ingresaba pracidamente na senectude.
O mesmo que me pasou co meu pai.