Ilustración de Rosalía Díaz
A pregunta é: debemos pensar -inescusablemente – que a exemplaridade moral e a excelencia deben aparecer sempre xuntas?
Dalgún modo esta pregunta percorre toda a Historia e a propia Historia respóndea: sabemos que non, que é e foi moi común, por non dicir absolutamente habitual que multitude de persoas que alcanzaron a excelencia na súa actividade disten moito de ser moralmente exemplares.
Se nin o mesmo Deus resiste o escrutinio! Bastaría con meter aquí o dilema de Epicuro para facer saltar todo polo aire.
Deus, di Lactancio no seu De Ira Dei, suxestivo título, abofé, sobre todo para quen cantaba sen cesar aquilo de no estés eternamente enojado, perdona a tu pueblo, Señor, glosando o paradoxo de Epicuro, desexa eliminar os males e non pode; ou El é capaz, e non está disposto; ou El non está disposto nin é capaz, ou El está disposto e é capaz. Se El está disposto e é incapaz, é débil, o cal non está de acordo co carácter de Deus; se El é capaz e non está disposto, El é envexoso, que está igualmente en desacordo con Deus; se non está disposto nin é capaz, é envexoso e débil á vez, e por tanto non é Deus; se El está disposto e é capaz, o que por si só é apropiado para Deus, de que fonte son os males? Ou por que non os quita?
O propio Epicuro, ao parecer, formulou a seu paradoxo de maneira máis sinxela:
É que Deus quere previr a maldade, pero non é capaz? Entón non é omnipotente. É capaz, pero non desexa facelo? Entón é malévolo. É capaz e desexa facelo? De onde xorde entón a maldade? É que non é capaz nin desexa facelo? Entón por que chamalo Deus?
É dicir, podemos enfrontar a idea de Deus, do Deus que nos venderon por aquí, omnisciente, omnipotente e omnibenevolente e chegar á conclusión de que nin é exemplar nin é excelso.
Claro que, podemos facer caso a Ignacio González Faus, citado por Emma Martínez Ocaña, de quen máis adiante falaremos, e deixar a Deus en paz polo momento: Falar de Deus é sempre un pouco blasfemo, dinos, ou un pouco idólatra. Sempre ten algo de tomar o nome de Deus en balde.
O certo é que o debate sobre exemplaridade e excelencia, sempre presente, asoma de cando en vez con forza inusitada cando algo o alporiza. Esta vez foi a morte de Maradona o que veu exacerbalo. Podo prometer e prometo que non tiña pensado gastar nin unha soa palabra na polémica suscitada pola controvertida personalidade do astro arxentino. E, en realidade, non o vou facer. Alguén puxo perante os meus ollos un interesantísimo artigo do profesor Javier Francé, El plus de Maradona, publicado en CTXT o 27 de novembro de 2020.
Aconsello a súa lectura sen reservas. A lucidez non se debe deixar pasar. O artigo é bo, clarificador, proveitoso. Con todo, a min empuxoume a outros territorios e son eses territorios os que pretendo explorar. Á persoa que me facilitou o texto, contesteille: Lin o artigo con atención. Analicei con calma algúns dos seus parágrafos. Concordo en que é unha boa análise do fenómeno Maradona. Pero atopo que, moito máis importante que o texto, resulta sen ningunha dúbida o subtexto, neste caso, penso, completamente involuntario. Un magnífico expoñente de como están as cousas hoxe en día.
Ignoro se é correcto falar de subtexto nun artigo de fondo. Á parte doutros recursos, sempre está a ironía que engloba en si mesma un subtexto, pero non é o caso. Despois de ler con atención o artigo do profesor Francé non lle atopo segundas intencións. Pero si encontro subtexto. Refírome a todo o que quizá, non sei, podería dicirse e non se di. Seleccionei un fragmento para o meu comentario:
Dirase que hai trazos da súa vida (a de Maradona) que impiden toda celebración. Podería ser, pero, que fariamos entón con figuras como Louis-Ferdinand Céline, Pablo Picasso, Charles Chaplin, Martin Heidegger, Elvis Presley, Michael Foucault e un longuísimo etcétera? Non poderiamos eloxiar a súa arte porque a súa vida privada e/ou pública non foron inmaculadas? Que tipo de comprensión do humano presupón unha avaliación así? Estamos seica buscando santos?
A esa lista eu engadiría sen vacilar algúns nomes máis, incluíndo o meu, por suposto, senón fose pola súa irrelevancia. Baste con que cite a Knut Hansum, pola importancia que no seu momento a súa obra tivo para min e a perplexidade que me causou decatarme, léndoo a el mesmo, do seu nazismo exacerbado e a súa case obsesiva admiración por Hitler, ou a Quevedo, aínda que aquí podería estenderme sen demasiados temores a todas as grandes figuras do Século de Ouro. Lope en particular, sen poder deixar de admirar a súa obra, prodúceme unha fonda repugnancia. E sabendo o que sabemos ou cremos saber sobre Cervantes, que deberiamos facer c’O Quixote?
Outro bo amigo, a quen respecto cabalmente como persoa e como estudoso, dentro deste contexto aludiu en repetidas ocasións a Jean Jacques Rousseau e o seu inadmisible comportamento respecto dos cinco fillos que tivo coa súa compañeira: un tras outro ingresounos na inclusa. Arthur Miller, o dramaturgo americano, fixo o mesmo, desentendéndose por completo del, cun fillo que tivo con síndrome de Down. Incluiría eu a Voltaire, quen sostiña que os negros ocupaban un estadio intermedio entre o home e o mono. Neste mesmo contexto, o meu citado amigo escribiu: Aristóteles seica era misóxino, pederasta Flaubert, maltratador John Lennon. Máis para a rea. Se empezamos non damos acabado. E, en efecto, se nos empeñásemos en elaborar unha lista exhaustiva de todos os canallas, dun ou doutro signo, que alcanzaron a excelencia nas artes e nas ciencias e en moitas outras facetas da actividade humana, non acabariamos nunca e o único que conseguiriamos sería derrubar ou deixar moi danados moitos dos grandes mitos da Humanidade.
Chegados aquí, apresúrome a aclarar que nada hai máis lonxe da miña intención que perderme en xuízos morais. Non os vou facer sobre ningunha desas excelsas figuras nin aínda cando puidese resultar perfectamente lexítimo. Por outra banda, ademais, non é o mesmo o reproche que poderiamos facerlle a Aristóteles ou a Martin Heidegger, por exemplo, que a Pablo Picasso ou Charles Chaplin. Non é o mesmo acusar a alguén de violador, acosador ou depredador sexual, que acusalo de nazi ou de fascista ou de profeso de calquera outro totalitarismo.
Calquera persoa pode sabelo, pero, desde logo, ningún integrante da miña xeración ignora que a dobre moral era o sistema. Poida que o cambio dos tempos convertese a dobre moral en desvergoña. Houbo tempos en que a información era pobre e opaca, mesmo que non era. Na actualidade a información flúe, talvez, mesmo, en demasía, fóra de canle, falsificada, adulterada. Creo que foi Ortega quen dixo que a moeda falsa circula sostida pola verdadeira. Todos sabemos que existen medios de comunicación dedicados en exclusiva a descubrir, cando non inventar, as vergoñas de todo canto personaxe público, sexa do ámbito que sexa, se lles poña a tiro. E sabemos tamén que non o fan precisamente para librar unha cruzada contra a inmoralidade, unha campaña moralizadora. Hai dous motivos fundamentais para que o fagan: abater o obxectivo elixido por eles ou por quen os contrate e engrosar a conta de resultados.
Pero volvamos ao artigo do profesor Francé. Despois da enumeración que fai, formula tres preguntas: Non poderiamos eloxiar a súa arte porque a súa vida privada e/ou pública non foron inmaculadas? Que tipo de comprensión do humano presupón unha avaliación así? Estamos seica buscando santos?
A primeira e a última non me causan ningún tipo de problema. Aínda que creo que preguntan moito máis do que parece, xa que, ningunha das dúas podería ser despachada cun si ou cun non. Obrígannos a posicionarnos, a tomar postura, a cubrir a nosa resposta de matices. Sinceramente, creo que non pode ser doutro xeito.
A segunda, Que tipo de comprensión do humano presupón unha avaliación así?, produciume un fondo sobresalto. Comprensión do humano? A comprensión do humano subordínase á postura que tomemos diante da moralidade dos homes excelsos? E as mulleres? Non necesitamos tamén ás mulleres, coas súas obras, co seu pensamento, coa súa excelencia, coa súa exemplaridade moral ou, cando sexa o caso, coa mesma dobre moral que exercitamos os homes para alcanzar calquera tipo de comprensión do humano?
Ao longo dos meus estudos houben de enfrontar, polo menos cinco veces, a materia de Filosofía. Dúas ou tres delas titulábanse Historia da Filosofía e as restantes, unha Metafísica e outra Fundamentos da Filosofía. Creo que o lembro ben. En calquera caso, todas elas caían no mesmo, nun percorrido desde Tales de Mileto ata onde désemos chegado. É dicir, dunha ou outra maneira, sempre andabamos na Historia da Filosofía. Para sacar adiante estas materias provéuseme ou ben dun libro de texto que adoitaba titularse precisamente así, Historia da Filosofía, ou ben de apuntamentos que o profesor de quenda ía pasando, xa fose ditándoos, xa facilitándonos fotocopias das súas recensións, o que, ao final, vén ser un libro de texto. Cinco veces digo. En ningún deses libros, ditados ou apuntamentos fotocopiados apareceu xamais unha muller. A historia do pensamento occidental, desde a Grecia clásica ata os nosos días -os meus días, ollo, que os meus estudos regrados acabaron hai moito -, ignoraba por completo calquera achega feminina. Ningunha muller, desde Tales de Mileto ata Ortega ou Zubiri, que era, máis ou menos o curriculo da materia daquela, tivera nada que ver, ao parecer, no desenvolvemento do pensamento humano de occidente.
Na materia de Literatura ocorría exactamente igual. Na española non consigo lembrar nas miñas clases de bacharelato -nin de universidade- máis que a Fernán Caballero, á Pardo Bazán – á que ilustres pensadores contemporáneos seus atribuíalle talento macho – e, por suposto, Rosalía de Castro. En quinto de Bacharelato cursei Literatura Francesa, e só recordo a Madame de Staël. Talvez a George Sand. Con todo, lin a Françoise Sagan e a súa celebérrima Bon jour, tristesse, e L’ Astragale, de Albertine Sarrazin, todo un fenómeno social ambas no seu momento.
Pese a todo, sen concederlle ningunha importancia engadida, eu lera ao longo dos anos e desde moi novo, cantidade de literatura feminina. Lera, por exemplo, Cumes Borrascosos ou Foise co vento, ou o Frankenstein de Mary Shiller ou todas as aventuras de Guillermo Brown, da increible Richmal Croptom. Consumira, -porque aquilo consumíase – as novelas truculentas de Agatha Christie, por suposto. Lera tamén unha boa cantidade de novelas baratas dunha colección que se titulaba Biblioteca Chicas que compraba a miña irmá maior, nas que publicaba un tal Pedro Roger e que, en realidade viñan ser, máis que novelas rosas, unhas novelas cun lixeiro tinte negro. (Podería seguir, pero soamente intento constatar que existía a posibilidade de acceder a toda una ampla creación literaria feminina).
Un libro ao que eu acudía con asiduidade para fortalecer o meu pensamento era o de Jean Touchard, Historia das ideas políticas, que iniciaba o seu percorrido, como cabe esperar, na Grecia antiga e chegaba ata os tempos actuais. (Actuais? A edición que eu teño é de 1975. Hai 45 anos. Non sei se con todo o que caeu cabe falar de actualidade). Pois ben, nese tratado case sacralizado, utilizado como libro de texto en diversas facultades españolas -cónstame en Económicas e Periodísmo en Madrid, como mínimo -, non aparece nin unha soa muller. Tampouco estou en condicións de soster agora se se ocupa da condición da muller nas distintas etapas históricas que estuda, pero atreveríame a dicir que non. (Supoño Rosa Luxemburgo e os espartaquistas andarán polas súas páxinas)
Que conclusión podemos sacar se aceptamos sen máis que toda a cultura en todas as súas manifestacións posibles e ao longo de todos os séculos é obra exclusiva dos homes, que as mulleres non achegaron nada a todo isto que chamamos cultura ou que aquilo que achegaron non merece ser motivo de estudo? Iso que o profesor Francé denomina o humano é creación exclusiva dos homes? Estamos, pois, diante dunha cuestión de xénero?
Moito se fala da Revolución Feminista. Repítese sen cesar, convertido xa nun mantra, o famoso slogan: A Revolución será feminista ou non será.
É o feminismo un movemento emancipatorio ou é outra cousa? O feminismo ten que emanciparse da emancipación: todas as revolucións progresistas – e, quizá algo poderiamos dicir das non progresistas neste mesmo sentido coas matizacións que fagan ao caso – levaban dentro de si á revolución feminista. Pero ningunha a resolveu.
Con todo, as batallas que libraron elas soas, como as Sufraxgistas, por exemplo, acabaron gañándoas.
As mulleres hai tempo – é posible que, dunha ou outra maneira, desde sempre – veñen reclamando a igualdade e, tamén, ademais, a paridade. Non era a miña intención xogar coas palabras, pero pode resultar interesante facelo.
Acudimos ao dicionario dixital da RAE.
Igualdad: 3. f. Principio que reconoce la equiparación de todos los ciudadanos en derechos y obligaciones.
Paridad: 1. f. Comparación de algo con otra cosa por ejemplo o simil.
2. f. Igualdad de las cosas entre sí.
Paritario, ria:
1. adj. Dicho especialmente de un organismo de carácter social: Constituido por representantes de patronos y obreros en número igual y con los mismos derechos.
2. adj. Dicho de una comisión o de una asamblea: Que las diversas partes que la forman tienen igualdad en el número y derechos de sus miembros.
Vexamos agora o dicionario dixital da RAG:
Igualdade: calidade de igual.
Igual: adx. [Persoa, cousa] que ten o mesmo valor, dimensión, estrutura, natureza, etc., ca outra.
Subs. Persoa ou cousa que ten o mesmo rango ca outra.
Paridade: 1. Igualdade, semellanza.
Paritrio, paritaria:
adxetivo.
1. Que se basea na igualdade ou paridade de elementos.
2. Que está constituído polo mesmo número de representantes de cada unha das partes integrantes.
Como se ve, a pesar da xa moi longa actividade reivindicativa que chegou a acuñar o famoso mantra ao que antes aludiamos, a revolución será feminista ou non será, nin os académicos da española nin os da galega -as dúas linguas oficiais desta web -, creron conveniente incluír alusión específica á muller en ningunha destas entradas. A igualdade, a paridade, o paritario aplícase á muller, tanto en galego como en castelán, poderiamos dicir, por extensión ou analoxía. Sei que hai lingüistas que non admiten que as linguas sexan seres vivos. A min, con todo, gústame imaxinalas así. Viven e, por tanto, sáense do rego que lles marcan ou pretenden marcarlles. Non nego que os académicos poidan fixar palabras, usos, xiros do idioma, pero agradecería moito máis que se limitasen a suxerir e aconsellar.
Non obstante, a esta altura dos tempos, parece imposible soster ningún tipo de diferenza factual entre homes e mulleres. Hoxe sábese sen risco de erro que o suposto reparto de roles masculinos e femininos que se invoca desde o máis profundo dos tempos, resulta sinxelamente insostible. Hai uns días nunha entrevista radiofónica a un responsanble de Atapuerca -sinto non poder consignar o seu nome – entráballe a risa frouxa cando lle falaban disto. Nin a Prehistoria acode xa a auxiliar a quen se empecinen en colocar á muller na cociña e ao home no traballo. Hai suficientes achados arqueolóxicos de mulleres cazadoras, de mulleres artistas , de mulleres traballadoras, en definitiva, como para deixar de situala na cova cociñando e coidando aos nenos mentres o seu home saía buscar o sustento ou defendía o seu territorio.
Por que, entón, se avanza tan lentamente e con tantas dificultades neste campo? Por que, sexa cal for a revolución pendente, a revolución feminista, que ou é feminista ou non será, non acaba de consumarse?
Porque o sistema patriarcal, a construción secular, rochosa e enrocada, pechada sobre si mesma, sistema que transcende -e contén – ao sexismo e ao machismo, que sen el non serían nada ou serían moi pouco, cobre a todas as sociedades como un manto abafante, que non admite osixenación, hixienización, alteridade.
No meu deambular polas ideas, atópome cunha teóloga cristiá e, ademais, católica. Sei que é pensadora prolífica e rigorosa. Muller que se ve obrigada a pensar – ou a repensar – todos os postulados dogmáticos desde puntos de vista que van ser, non só examinados con lupa polos celadores da ortodoxia, senón que esa ortodoxia está firmemente enraizada na masculinidade indiscutible da verdade posible. Se se cuestiona a masculinidade do dogma, é dicir, da verdade, é dicir, da ortodoxia, cuestiónase a esencia mesma da fe que se pretende profesar. Conste que isto o digo eu, non a teóloga á que aludo. Pois ben, esta muller, cuxo nome é Emma Martínez Ocaña, que se denomina a si mesma teóloga feminista, fornéceme, desde unha teoloxía católica -feminina ou feminista, se se prefire- de argumentos máis que suficientes para chegar onde quero. Cito:
Rosemary Ruether, entre outras moitas teólogas, puxo de relevo a interrelación entre a imaxe patriarcal de Deus Pai e as posicións de dominio dos homes na vida social e da continua xuxtaposición do concepto de persoa con masculinidade e deste concepto con transcendencia. Falar de Deus en termos femininos vívese como atentando contra a transcendencia de Deus. O feminino asóciase co mundo, a natureza e por tanto coa inmanencia co que se chega á conclusión de que só é posible expresar o carácter persoal da transcendencia de Deus a través de metáforas masculinas.
Este razoamento é o que levou a Mary Daly á afirmación da súa famosa frase “Se Deus é home o home é Deus. Deus Pai lexitima a todos os pais terreais”.
As críticas da Teoloxía feminista á imaxe de Deus Pai poden sintetizarse nas seguintes:
– O feito de privilexiar a denominación de Pai, sobre outros múltiples nomes e imaxes para falar de Deus, fai máis urxente a revisión do contido dado a este nome, pois unha determinada maneira de falar de Deus Pai, dominantemente transmitida pola tradición xudeo cristiá, veu en moitos casos para reforzar actitudes de infantilismo e a impedir a madurez, a responsabilidade e autonomía moral.
– A imaxe de Deus transmitida, é unha imaxe unilateralmente masculina e androcéntrica, que terminou por transformar a Deus nun ídolo patriarcal.
– Isto supuxo a supresión de imaxes femininas da divindade presentes noutros pobos e na mesma tradición bíblica.
– Supón tamén a inxustiza de negar ás mulleres a parte que lles corresponde na semellanza de Deus da que elas son portadoras.
– Unha configuración da teoloxía sobre Deus Pai que subliñou os compoñentes autoritarios e de poder e a súa consecuente repercusión na espiritualidade filial na que se valorou máis a obediencia que a solidariedade, a pasividade que a actividade, a humildade que a xustiza, o temor máis que o amor.
Este feito tivo e segue tendo graves consecuencias.
. Carol Christ, destacada feminista que reivindica o culto á Deusa, pregúntase polas consecuencias políticas e sicológicas que este culto ten nas vidas das mulleres cuxa experiencia espiritual estivo centrada no Deus masculino do xudaísmo e cristianismo.
Antes de contestar recorre ao antropólogo Clifford Geertz para explicar a importancia dos símbolos e os ritos relixiosos nas vida humana.
Os símbolos relixiosos dan forma aos ethos culturais, definindo os valores máis profundos dunha sociedade e dos membros dela. “A relixión, é un sistema de símbolos que actúa co obxecto de producir motivacións e disposicións de ánimo poderosas , penetrantes e duradeiras nos membros dunha cultura dada.” Os símbolos teñen consecuencias psicolóxicas e políticas debido a que crean as condicións interiores (actitudes e sentimentos profundos) que levan ás persoas para aceptar ou sentirse cómodas dentro das organizacións sociais e políticas que corresponden ao sistema simbólico.
O poder do símbolo non depende da súa aceptación racional porque este tamén actúa en niveis da psique distintos do nivel racional. A mente aborrece o baleiro. Os sistemas simbólicos non poden ser rexeitados, teñen que ser substituídos. Onde non hai substitución, á mente volverán en momentos de crises, frustración ou derrota ás estruturas mentais habituais.
Despois desta aproximación ao poder modelador dos símbolos relixiosos afirma: “As relixións centradas na adoración dun deus masculino crean “disposicións de ánimo” e “motivacións” que manteñen ás mulleres en estado de dependencia psicolóxica dos homes e da autoridade masculina e á vez lexitiman a autoridade política e social dos pais e fillos nas institucións sociais. Os sistemas simbólicos relixiosos centrados exclusivamente en imaxes masculinas da divindade crean a impresión de que o poder das mulleres xamais poderá ser totalmente lexítimo ou benéfico […] a súa disposición de ánimo é de confianza no poder salvífico masculino e de desconfianza no poder feminino, nela mesma e nas demais mulleres, considerándoo inferior e perigoso. Esa disposición de ánimo tan poderosa, penetrante e duradeira, non pode deixar de converterse nunha motivación que se torna en realidade social e política”.
Esta longa cita recolle en gran parte as principais consecuencias negativas que a Teoloxía Feminista pon de relevo na deformación da imaxe de Deus:
– Con relación a Deus quedou convertido nun ídolo, negándolle ao seu ser a metade da humanidade e a totalidade da realidade; convertendo a metáfora pai nunha descrición do ser de Deus Pai ao estilo patriarcal. Dorothee Sölle expresábao así, xa en 1981: “Por que veneran os homes a un Deus que ten no poder a súa máxima calidade, na submisión o seu supremo interese e na igualdade de dereitos a causa dos seus temores[…]Por que temos que honrar e amar a un ser que non transcende senón corrobora o nivel ético da cultura actual, configurada polo home”.
– Desfigurou a antropoloxía cristiá que non elaborou a igualdade fundamental home muller como “imaxe de Deus”. Segundo a tan traída e levada frase de Pablo: “O home non debe cubrirse a cabeza pois é imaxe e reflexo de Deus; pero a muller é imaxe do home”.(1 Cor 11,7)
Esta perspectiva colaborou no feito de que a muller ata hai pouco viuse alienada de si mesma, e excluída non só de poder exercer cargos de goberno e responsabilidade sociopolíticas e eclesiais senón que lle impediu sentirse que o seu ser de muller está vinculado á divindade. A invisibilidade da Deusa nas relixións monoteístas colaborou na invisibilidade das mulleres que ademais senten que o seu ser de muller non pode adquirir a categoría do divino.
Esta antropoloxía teolóxica xustificadora do predominio e superioridade do home sobre a muller non é allea, non só ás inxustas estruturas sociais e eclesiais xustificadoras das relacións de submisión e paternalismo, senón que tampouco é allea, tanto á violencia exercida contra as mulleres por parte dos seus maridos ou parellas porque “non obedecen” aos seus mandatos, canto á actual feminización da pobreza.
– Na realidade socio-política-relixiosa lexitimou teolóxicamente o predominio do home sobre a muller. Como denuncia Jürgen Moltmann ” a adoración relixiosa de Deus como Pai e Señor lexitimou tanto a autoridade paterna na familia e o estado, como a dos sacerdotes homes na relixión”.
O home é a cabeza da muller e esta débelle obediencia e submisión. O binomio home poder – muller submisión, simbolizados na imaxe de Deus pai patriarcal están tan profundamente arraigados, que se experimentan mesmo como revelación divina.
Con relación ao home, como di Mary Daly “Se Deus é home o home é Deus”, e o malo é que moitos llo creron e sentíronse – algúns aínda senten- superiores, máis valiosos, máis capaces, máis poderosos etc. Hanse (e habémolos) engrandecido dun modo falso e ao tempo isto provocou o seu real empequeñecimiento, negándolles e negándose calidades, valores, actitudes fundamentais para a vida, pero que “socialmente” non son consideradas “masculinas” senón “femininas” e por tanto valoradas negativamente nos homes. A subordinación da muller na orde social e legal vese reflicte no posto subordinado que tamén se lle asigna no culto.
Non podemos ignorar estas críticas á imaxe de Deus “pai patriarcal” que pon sobre o tapete realidades duras, inxustas e profundamente cuestionadoras para a vida relixiosa tanto feminina como masculina. “A opción preferente polos pobres”, que con tanta urxencia marca a vocación relixiosa, debe desenmascarar que debaixo dese enunciado hai chanzos e o último correspóndese co de muller, negra ou indíxena, con fillos ao seu cargo. Ivone Gebara afirma que a opción polos pobres é prioritariamente unha opción pola muller pobre.
Un mundo onde a conciencia da igualdade fundamental de todos os seres humanos vai tomando carta de cidadanía e á que dun modo especial son sensibles os xoves, reclama novas metáforas, linguaxes e expresións de Deus inclusivas, pois é este un feito profundamente modelador da realidade, que non se pode minimizar como un simple tema lingüístico.
Creo que a longa cita do magnífico artigo da teóloga Emma Martínez Ocaña pode admitirse como omnicomprensiva do fenómeno patriarcado e da permanente reivindicación da igualdade por parte das mulleres. É evidente que haberá moitas outras análises e interpretacións -denuncias- do atafegante e pretendidamente irredento sistema patriarcal desde outros observatorios que non inclúan a fe, pero dubido que exclúan a relixión. A relixión, e dun modo moi singular a de tradición xudeocristiá e máis singular aínda a católica, xogou un papel definitivo para que o estado da cuestión que nos ocupa sexa o que é.
En conclusion: non é posible ningunha comprensión do humano -nin tampouco do divino- sen atender a toda a Humanidade no seu conxunto, incorporando, como é natural, todas as diferencias que contén, comezando polas de sexo ou xénero, se se prefire, e continuando por todas as demais: étnicas, xeográficas, culturais, económicas, sociais…
Penso que non é necesario engadir nada máis. Máis ben ao contrario, poderían eliminarse moitas liñas, pero, unha vez escritas, como que dá pena facelo. Só unha nota final. Este escrito non pretende de ningún xeito ser unha réplica nin unha crítica ao artigo do profesorJavier Francé. Enténdase como unha reflexión inducida. En canto ao artigo de Emma Martínez Ocaña, feliz descubrimento para este home que desde o seu escepticismo case radical o único que fai é buscar infatigablemente camiños polos que andar, pode atoparse íntegro na ligazón que figura a continuación.